Yorğunluq bir diaqnozdurmu? – Bədənin və ruhun səssiz harayı

I. GİRİŞ: Yorğunluq – sadəcə istirahət ehtiyacı, yoxsa daha dərin çağırış?

Hər kəs həyatında ən az bir dəfə "çox yorulmuşam" cümləsini deyib. Bu ifadə bəzən fiziki bir əzginliyi, bəzən də emosional tükənmişliyi bildirir. Bəs bu hal tibbi mənada bir diaqnoz sayıla bilərmi? Yoxsa, bu, sadəcə zamana və psixoloji durumumuza bağlı keçici bir haldır?

Əslində "yorğunluq" bir simptom kimi tibbin müxtəlif sahələrində qarşımıza çıxır – kardiologiyada, endokrinologiyada, psixiatriyada, nevrologiyada, hətta onkologiyada belə. Ancaq bu simptom bəzən o qədər ümumi və yayılmışdır ki, onu ciddiyə almamaq adi hal alır. Halbuki bəzən yorğunluq, bədənin içində başlamış bir böhranın ilk işartısıdır.

Bu məqalədə yorğunluğun fiziki, psixoloji və sosial səbəblərini, tibbi diaqnoz kimi tanınıb-tanınmadığını, həmçinin müasir tibbdə və cəmiyyətlərdə ona yanaşma formalarını geniş və çoxşaxəli şəkildə araşdıracağıq.

II. YORĞUNLUQ NƏDİR? – ELMİ TƏRİF VƏ TƏSİR SAHƏLƏRİ

Yorğunluq tibbi ədəbiyyatda tez-tez "fatigue" (ing.) və ya "asteniyə" termini ilə ifadə olunur. Dünya Səhiyyə Təşkilatının (DST) tərifinə görə:

"Yorğunluq – davamlı və qeyri-kafi istirahətlə keçməyən fiziki və ya psixoloji gücsüzlük vəziyyətidir."

Bu hal gündəlik həyat fəaliyyətinə, sosial münasibətlərə və psixoloji sabitliyə ciddi təsir edə bilər. Ümumilikdə yorğunluğu aşağıdakı sahələrə ayırmaq mümkündür:

• Fiziki yorğunluq: Əzələlərin, orqanizmin ümumi enerjinin tükənməsi hissidir.

• Zehni yorğunluq: Beynin informasiya qəbul və analiz qabiliyyətinin azalması.

• Emosional yorğunluq: Hisslərin idarə edilməsində çətinlik, motivasiyanın itməsi.

• Kroniki yorğunluq: 6 aydan çox davam edən və həyat keyfiyyətini ciddi azaldan haldır.

III. BİR SİMPTOM YOXSA DİAQNOZ? – TİBBİ BAXIŞ

Tibbdə yorğunluq bir diaqnozdan çox simptom hesab olunur. Lakin bəzi hallarda, xüsusilə Kroniki Yorğunluq Sindromu (CFS/ME) kimi vəziyyətlərdə o, müstəqil diaqnoz kimi qəbul edilir.

1. Kroniki Yorğunluq Sindromu (CFS/ME)

Bu sindrom tibbi baxımdan hələ də tam anlaşılmayan, lakin son dərəcə real bir vəziyyətdir. Simptomlara daxildir:

• 6 aydan çox davam edən yorğunluq

• İstirahətlə keçməyən əzginlik

• Yaddaş pozuntuları

• Baş ağrıları

• Yuxu pozuntuları

• Əzələ və oynaq ağrıları

Səbəblər: Virus infeksiyaları, immun sisteminin pozulması, psixoloji travmalar.

Diaqnostika: Qan analizləri, hormon testləri, depressiya və narahatlıq testləri, yuxu monitorinqi.

IV. YORĞUNLUĞUN SƏBƏBLƏRİ – BƏDƏNİN DAXİLİNDƏ BAŞLAYAN HƏYƏCAN

1. Daxili orqan xəstəlikləri

• Anemiya (qan azlığı): Qanın oksigen daşıma qabiliyyəti azaldıqda yorğunluq labüddür.

• Hipotiroidizm: Qalxanabənzər vəzin zəif fəaliyyəti metabolizmi yavaşladır.

• Diabet: Qlükoza enerjiyə çevrilmədiyi üçün hüceyrələr ac qalır.

• Ürək çatışmazlığı: Orqanlar kifayət qədər qan və oksigen almır.

• Xərçəng: Hüceyrələrin idarəsiz bölünməsi bədəni tükəndirir.

2. Psixoloji faktorlar

• Depressiya: Həyata marağın itməsinə, əzginliyə səbəb olur.

• Anksiyete (narahatlıq): Daimi daxili gərginlik enerjini məhv edir.

• Travmalar: Uşaqlıq travmaları, emosional zorakılıq, itkilər bədəni və zehni yorur.

3. Həyat tərzi və sosial səbəblər

• Yuxusuzluq və yuxu keyfiyyətsizliyi

• Qidalanma pozuntuları (zülal, B12, dəmir çatışmazlığı)

• İdman azlığı və ya əksinə, həddən artıq məşq

• Sosial təcrid, emosional boşluq

• İş stresləri və tükenmişlik sindromu (burnout)

V. YORĞUNLUQ VƏ PSİXOSOMATİKA – BEYNİN BƏDƏNƏ TƏSİRİ

Bəzən yorğunluq heç bir orqanik səbəblə izah edilə bilmir. Bu zaman psixosomatik yanaşma aktuallaşır. Yəni bədən psixoloji ağrını fiziki simptomlarla ifadə edir.

1. Emosional yükün somatik təzahürü

"Yorğunam" – deyən bəzən əslində “daha dayana bilmirəm” demək istəyir. Bu zaman bədənin səsi əslində ruhun susqun fəryadıdır. Yorğunluq, hətta bəzi hallarda insanın cəmiyyətdən və həyat tələblərindən qaçmaq üçün yaratdığı şüuraltı sipər olur.

VI. MODERN DÜNYADA YORĞUNLUQ – SİSTEMİN YAN TƏSİRİ

Texnologiya, sürətli həyat ritmi, informasiya bolluğu, uğur təzyiqləri – bütün bunlar müasir insanı davamlı yorğunluq rejimində yaşamağa vadar edir.

1. Tükənmişlik sindromu (Burnout)

Xüsusilə səhiyyə, təhsil, texnologiya və media sahələrində çalışanlar arasında yayılmışdır. Simptomlar:

• Motivasiya itkisi

• Daimi yorğunluq

• İşə qarşı laqeydlik

• Sosial təcrid

WHO 2019-cu ildən etibarən burnout-u rəsmi sindrom kimi tanımışdır.

VII. UŞAQLARDA VƏ YENİYETMƏLƏRDƏ YORĞUNLUQ – GİZLİNEN SİQNALLAR

Uşaqlarda yorğunluq bəzən dərslərlə, sosial təzyiqlərlə, yuxu pozuntularıyla və hətta ailədaxili problemlərlə bağlı ola bilər.

Uşaq "yorğunam" deyirsə, bu bəzən "eşidilmək istəyirəm" mənasını verir.

VIII. DİAQNOZ QOYULMALIDIRMI? – NƏ ZAMAN HƏKİMƏ MÜRACİƏT

Yorğunluq aşağıdakı hallarda tibbi qiymətləndirmə tələb edir:

• 2 həftədən çox davam edirsə

• Yuxuya, istirahətə baxmayaraq keçmirsə

• Qanazlığı, iştahsızlıq, ağrılar müşayiət edirsə

• Günlük funksiyanı məhdudlaşdırırsa

Həkimlər çoxşaxəli yanaşma tətbiq edir: qan testləri, hormonal yoxlamalar, psixoloji qiymətləndirmə, yuxu analizləri.

IX. YORĞUNLUĞUN MÜALİCƏSİ – SADƏCƏ YUXU DEYİL

1. Həyat tərzi dəyişiklikləri

• Yuxu gigiyenası: 7–9 saat keyfiyyətli yuxu

• B12, dəmir, maqnezium zəngin qidalar

• Həftədə 3 dəfə orta intensivlikdə idman

• Stress menecmenti (meditasiya, nəfəs texnikaları)

2. Psixoterapiya

• Kognitiv Davranış Terapiyası (CBT)

• EMDR (trauma terapiyası)

• Emosional dəstək qrupları

3. Tibb müdaxilələri

• Dəmir və B12 inyeksiyaları

• Antidepressantlar və ya anksiyolitiklər (gərək olduqda)

• Hormonal tənzimləyici terapiyalar

X. YORĞUNLUQ VƏ DAXİLİ MESAJ – BƏDƏN BİZƏ NƏ DEYİR?

Bəzən bədən sadəcə susmur – o, yorğunluqla danışmağa başlayır. Biz isə bu səsi ya görməməzliyə vururuq, ya da “sadəcə istirahət lazımdır” deyib ötürük.

Amma bəzən:

• Yorğunluq – keçmişin yüküdür

• Yorğunluq – gələcəyin qorxusudur

• Yorğunluq – ruhun darıxmasıdır

• Yorğunluq – sevgisizliyin nəticəsidir

XI. NƏTİCƏ: BİR DİAQNOZDAN DAHA ÇOX, BİR ÜSYANDIR

Yorğunluq bəzən diaqnoz, bəzən simptom, bəzən isə içimizdəki səssiz inqilabdır. Onu ciddiyə almaq – sadəcə sağlamlıqla bağlı addım deyil, həm də özümüzlə dialoqun başlanğıcıdır.

Bu gün yorğun hiss edirsinizsə, bəlkə də bədəniniz sizə deyiləsi çox şeyi toplayıb. Dayanın. Dinləyin. Bəzən bir stəkan su, bir uzun nəfəs, bir gülüş belə bu yorğunluğa qarşı ən güclü dərman ola bilər.

Sonda Sualımız Var: Yorğunluq Sizin Həyatınızda Necə Təzahür Edir?

• Sizcə, yorğunluq sadəcə istirahət ehtiyacıdır, yoxsa daha dərin bir mesaj?

• Həyatınızda heç səbəbsiz, izaholunmaz bir yorğunluq yaşamısınızmı?

• Bu hal sizdə hansı dəyişikliklərə səbəb olub: psixoloji, sosial, ya fiziki?

Rəy bölməsində fikirlərinizi bizimlə paylaşın!
Sizin təcrübəniz başqa oxucular üçün də faydalı ola bilər.
Həmçinin bu yazı sizin üçün maraqlı və faydalı oldusa, paylaşmağı unutmayın .