MƏNLİK HARADA BİTİR, CƏMİYYƏT HARADA BAŞLAYIR?

Şəxsiyyətlə cəmiyyətin görünməyən sərhədində düşüncə gəzintisi

I. GİRİŞ: Mən və Biz – İki Güc, Bir Səhnə

“Mən kiməm?” – bu sual insanlığın tarix boyu düşündüyü ən qədim suallardan biridir. Lakin bu sualın içində gizlənən daha dərin bir məsələ var: Mən kiməm və cəmiyyət qarşısında harada dayanmalıyam? Şəxsiyyət və cəmiyyət arasındakı münasibət bir növ rəqs kimidir – biri irəli çıxanda, digəri geriyə çəkilir. Lakin bu ritmi pozan hər addım, ya eqoya, ya da cəmiyyətin basqısına çevrilə bilər.

Bu yazıda insanın daxili mənliyi ilə onu əhatə edən cəmiyyət arasındakı münasibətlərin sərhədlərini araşdıracaq, “mənlik” harada bitir və “cəmiyyət” harada başlayır sualına müxtəlif aspektlərdən cavab tapmağa çalışacağıq: psixoloji, sosioloji, fəlsəfi və praktik həyat nümunələri ilə.

II. MƏNLİYİN TƏRİFİ: Səssiz Qala Bilməyən Mən

Mənlik – insanın özünü dərk etməsi, fərqliliyini hiss etməsi və bu fərqlilik üzərindən həyatını qurmasıdır. Uşaq ilk dəfə “mənimdir” dedikdə mənliyin kökü formalaşmağa başlayır. Bu “mən” zamanla böyüyür, inkişaf edir, cəmiyyətlə təmasda dəyişir.

Psixoloq Erik Erikson mənlik inkişafını həyatın müxtəlif mərhələlərində formalaşan bir proses kimi görür. Freud üçün isə mənlik id və superego arasında tarazlıq yaradan vasitədir. Lakin bütün bu yanaşmalar bir şeyi qəbul edir: Mənlik insanın özünü ifadə etmə haqqıdır.

III. CƏMİYYƏTİN TƏSİRİ: Susdurulan Mənlər

Cəmiyyət – fərdlərdən ibarət olsa da, zamanla özü bir fərd kimi davranmağa başlayır. O, davranış qaydaları, normativlər və “qəbulolunan”larla mənliyi müəyyən sərhədlərə salır.

Cəmiyyət deyir:

• Sən bu şəkildə geyin.

• Sən bu cür danış.

• Sən bu yaşda evlən.

• Sən bu dini yaşa.

• Sən bu fikri bölüşmə.

Bu qaydalar “normallaşma” adı ilə fərdin mənliyini cilovlayır. Və nəticədə bir çox insan öz mənliyini susduraraq "uyğunlaşma"ya üstünlük verir. Bu isə insanın daxili təbəqələrində psixoloji təzyiqlərə, stressə və özünü itirmə hallarına səbəb olur.

IV. SƏRHƏD: GÖRÜNMƏYƏN XƏTT

“Mən” və “biz” arasında görünməz bir sərhəd var. Bu sərhəd:

• Əxlaqla qorunur,

• Qanunla müəyyən olunur,

• Mədəniyyətlə yönləndirilir.

Amma bəzən bu sərhəd bulanıqlaşır. Məsələn:

• Fərd öz fikrini sərbəst ifadə etdikdə, cəmiyyət onu “çərçivədən çıxmaqda” qınayır.

• Cəmiyyət müəyyən bir davranışı təbliğ etdikdə, fərd öz şəxsiyyətini qorumaqda çətinlik çəkir.

Burada sual yaranır: Biz bu sərhədi necə qoruyaq? Fərdin azadlığı harada bitir və cəmiyyətin müdaxilə haqqı harada başlayır?

V. MƏNLİK YOXSA MƏSULİYYƏT?

Fərdin mənliyi onun azadlığı ilə bərabər məsuliyyətini də ehtiva edir. Mən azadam, amma bu azadlıq başqasının haqqına toxunduqda artıq mən məsuliyyət daşıyıram. Bu anlayışla filosof Jan Pol Sartr yazırdı: “Azad olmaq – seçmək deyil, seçimin nəticəsinə cavabdeh olmaqdır.”

Cəmiyyətdə yaşamaq həm də başqasını nəzərə almaq deməkdir. Mənim azadlığım başqasının hüququnu pozursa, bu artıq azadlıq deyil, eqoistlikdir.

VI. QLOBALİZM DÖVRÜNDƏ MƏNLİK İTKİSİ

Müasir dövrdə, xüsusilə sosial şəbəkələr və texnologiyanın təsiri ilə mənlik kütləvi kimliklərin içində əriyir. İnsanlar artıq özləri kimi yox, “bəyənilən” və “dəstəklənən” obraz kimi davranmağa meyllidirlər. Bunun nəticəsində:

• Autentiklik azalır.

• Performativ mənlik artır.

• İnsanlar özləri kimi yox, “görünmək istədikləri kimi” davranırlar.

Bu, insanın cəmiyyət qarşısında oynadığı rolların çoxalması deməkdir.

VII. TARİXDƏ VƏ ƏDƏBİYYATDA MƏNLİK – CƏMİYYƏT ÇƏKİŞMƏSİ

Ədəbiyyat tarixində bu mövzuya çox rast gəlirik:

• Dostoyevskinin “Cinayət və Cəza” əsərində Raskolnikovun daxili mənliyi ilə cəmiyyətin qanunları arasındakı qarşıdurması bu sərhədlərin faciəvi təsirini göstərir.

• Kafkanın “Proses” əsərində fərdin şəxsiyyəti cəmiyyətin absurd strukturlarında əzilir.

• Azərbaycanda isə Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” əsəri cəmiyyətin riyakarlığını və fərdin susdurulmasını sərt tənqid edir.

VIII. GÜNDƏLİK HƏYATDA SƏRHƏDİN MİSALLARI

IX. HƏLL YOLU: TARAZLIQ MƏDƏNİYYƏTİ

Əsas məsələ budur: tarazlıq yaratmaq.

• Fərd öz mənliyini qoruyaraq cəmiyyətin bir hissəsi ola bilər.

• Cəmiyyət fərdi əzmədən onu qəbul edə bilər.

Bu isə ancaq təhsil, empatiya və açıq dialoq yolu ilə mümkündür.

X. NƏTİCƏ: DƏYİŞƏN DÜNYADA DƏYİŞMƏYƏN SƏRHƏD

Cəmiyyət dəyişir, mənlik formalaşır, amma bu iki güc daim bir-birini ehtiva edir. Hər bir fərd həm də bir cəmiyyət nüvəsidir. Hər bir cəmiyyət isə fərdlərin birləşməsidir.

Mənlik harada bitir? – başqasının haqqına müdaxilə etdiyin yerdə.
Cəmiyyət harada başlayır? – sənə hörmətlə yanaşdığı yerdə.

Unutmayaq ki, cəmiyyətin inkişafı – fərdlərin özünü azad və məsuliyyətli şəkildə ifadə edə bilməsi ilə mümkündür.

Sonda bir cümləlik cavab:

Mənlik harada bitir, cəmiyyət orada deyil – əgər insan özü olaraq yaşaya bilmirsə, o cəmiyyət deyil, zəncirli kollektivdir.

Oxucuya müraciət – Rəy və Çağırış:

Bəs sənin üçün mənlik harada bitir?

Hansı anlarda susursan – qorxduğun üçün, yoxsa cəmiyyətin “belə olmalıdır” qaydaları səni susdurduğu üçün?
Gündəlik həyatında qərar verərkən – sənin “mənin” danışır, yoxsa səssiz razılaşmalarla dolu cəmiyyət?

Bu yazını oxuduqdan sonra bir anlıq dayanın və düşünün:
Həyatınızda neçə dəfə öz mənliyinizi qurban vermisiniz – yalnız uyğun görünmək üçün?
Və neçə dəfə cəmiyyətin sərhədlərini aşmısınız – yalnız özünüz kimi qala bilmək üçün?

Bu yazı bir cavab deyil, bir başlanğıcdır.
Əgər istəyirsinizsə, düşüncələrinizi bizimlə bölüşün:
Sizcə, mənlik harada bitir, cəmiyyət harada başlamalıdır?