I. GİRİŞ: SÜKUTDAN GƏLƏN DƏRS
Həyat həmişə gülümsəmir. Zaman-zaman ağrı, itki, xəstəlik, maddi sıxıntılar, sevilənin itkisi və ya daxili boşluq içində boğuluruq. Bu anlarda çoxlarımız səmaya baxıb bir sual veririk: “Niyə mən?” Bu sual sadəcə ağrının deyil, Allaha olan inamın təlatümüdür. Əslində bu sual: “Allah haradadır?” deməyin başqa formasıdır.
Amma bəzən cavab bir söz deyil, bir sükutdur. Çünki sükut da dərsdir. İslamda bəla və sınaq anlayışı, insanın təkcə imtahana çəkilməsi deyil, həm də qəlbin tərbiyəsi, ruhun saflaşdırılması, sabit imanla təchiz olunması prosesidir. Bu yazıda bu mövzunu sosial, akademik, ictimai və tədqiqat yönündən araşdıracağıq.
II. SOSİAL ASPEKT: BƏLA VƏ İNSANLAR ARASINDAKİ GİZLİ ƏLAQƏ
İnsanlar bəlaya təkcə fərdi baxır: mən ağrıyıram, mən əziyyət çəkirəm. Amma bəlalar çox vaxt bizi başqaları ilə birləşdirən görünməyən körpülərdir. Xəstəlik bizi başqasının duasına möhtac edir. İtki bizi başqalarının sevgisinə aparır. Maddi çətinliklər bizə əsl dostu göstərir.
İnsanlar arasında empati qurulur
Peyğəmbərimiz (s.ə.s) buyurur:
“Mömin möminə qarşı bir binanın kərpicləri kimidir, biri digərini dəstəkləyər.”
(Buxari və Müslim)
Birinin bəlası digərlərinin vəzifəsi olur. Bu baxımdan sınaqlar bizi fərd olaraq sındırmır, cəmiyyət olaraq birləşdirir.
İnsanların sınağa reaksiyası – sosial güzgü
Biri imtahanla əxlaqını itirir, digəri sınaqda kamilləşir. Biri ağrını nifrətlə çıxarır, digəri sevgiylə güc tapır. Cəmiyyətin səviyyəsi, bəlaya verdiyi cavabda özünü göstərir. Yardım, şəfqət, dua, və ya laqeydlik – bunlar hamısı sınağın sosial tərəfləridir.
III. AKADEMİK ASPEKT: İMTAHANIN ELMİ TƏHLİLİ
İmtahan və bəla terminləri dini yanaşmalarla məhdud deyil. Psixologiya, fəlsəfə və neurobiologiya bu mövzuda maraqlı izahlar verir.
1. Psixoloji baxış: Resilyans – psixoloji davamlılıq
Resilyans – insanın sınaqdan sonra toparlana bilmə qabiliyyətidir. Tədqiqatlar göstərir ki, çətinliklə üzləşən insanlar düzgün mənalandırma etdikdə daha güclü şəxsiyyətə çevrilir. Bu da İslamda “səbir və təvəkkül” anlayışına paraleldir.
2. Neurobioloji baxış: Ağrı və beyin
Stress zamanı beyində kortizol hormonu artır. Amma eyni zamanda dua, zikr və təfəkkür beyində oksitosin və serotonin kimi sakitləşdirici maddələrin ifrazını artırır. Bu da göstərir ki, İslamın təlimləri beyin biokimyasını müsbət təsir edir.
3. Fəlsəfi baxış: Əzabın mənası
Fəlsəfədə əzabın mahiyyəti uzun illər müzakirə olunub. İslam fəlsəfəsində isə bəla – “haqqın sənə tərbiyə məqsədilə verdiyi vasitə” kimi dəyərləndirilir. İbn Qayyim əl-Cəvzə, Qəzzali və Rumi bu barədə geniş izahlar veriblər.
IV. İCTİMAİ ASPEKT: CƏMİYYƏTDƏ BƏLALARA MÜNASİBƏT
1. Yardımlaşma və zəkat: İmtahanın ictimai cavabı
İslamda zəkat, fitrə və sədəqə yalnız ibadət deyil – bəlanın sosial balanslaşdırıcısıdır. Maddi sıxıntılarla sınağa çəkilənlərə yardım, ictimai sabitliyin bərpası üçün vacibdir.
“Sizdən heç biri özünə istədiyini qardaşı üçün də istəmədikcə kamil iman sahibi ola bilməz.”
(Buxari)
2. Peyğəmbərlərin nümunəsi – ictimai mesaj
Həzrət Ayyubun (ə) uzun müddət xəstə olması, Həzrət Yusifin (ə) zindanda keçirdiyi illər, Həzrət Məhəmmədin (s.ə.s) aclıq və təqiblərlə imtahanı – bunlar təkcə fərdi dərslər deyil, cəmiyyətə əxlaqi güc nümunəsidir.
V. TƏDQİQAT YÖNÜMLÜ ASPEKT: QURANDA VƏ HƏDİSLƏRDƏ BƏLALARIN HİKMƏTİ
1. Quran ayələrində bəla
-
“Biz sizi bir az qorxu, aclıq və mallardan, canlardan və məhsullardan azaldaraq sınayacağıq.” (Bəqərə 155)
-
“Allah bir qövmün halını onlar özlərini dəyişməyincə dəyişməz.” (Rəd 11)
Bu ayələr göstərir ki, bəla insanın dəyişimi üçün vasitədir.
2. Hədislərdə hikmətli yanaşmalar
-
“Ən çətin sınaqlara ən sevimli qullarım düçar olur.” (Tirmizi)
-
“Əgər Allah quluna xeyir dilərsə, ona bəla verir.” (Buxari)
3. Tövbə və təmizlənmə funksiyası
İmam Qəzzali bəla və sınaqları “ruhun təmizlənmə ocağı” adlandırır. Onun fikrincə, bəla olmasa, insanın təvazökarlığı və Allaha yönəlişi mümkün olmazdı.
VI. YEKUN: SƏBR, TƏVƏKKÜL VƏ GÜCLƏNƏN QƏLB
Bəla düşmən deyil. O, bəzən daxilimizdə gizlənmiş imanı üzə çıxaran fənərdir. Sınaqlar bizi Allahla daha səmimi ünsiyyətə aparır. Bəzən dua daha çox ağrıda səmimi olur. Bəzən səbir içində gizli hikmətlər var.
Unutmayaq:
-
Bəla bir cavab deyil, bir sual ola bilər.
-
Sınaq zəiflik deyil, seçilmək də ola bilər.
-
Çətinlik qaranlıq deyil, gizli işıq mənbəyidir.
SON SÖZ
Əgər həyatında sınaq varsa, bu – Allahın səni unutduğunun deyil, hələ də səni tərbiyə etdiyinin sübutudur. Səbr et. Dua et. Dəyiş. Və ən əsası – ümidini itirmə.