GİRİŞ – Söz Qılıncdan Kəskindir
Ədəbiyyat insanın danışmaq tərzindən daha çox, hiss etmə tərzidir. Bəzən bir misra, bəzən bir cümlə insanın bütün həyatını dəyişə bilər. Söz, sadəcə hərflərdən ibarət deyil – o, düşüncəni formalaşdırır, cəmiyyətləri hərəkətə gətirir, ruhu sarsıdır və insanı sağaldır. Güc, hiss və söz – bu üçlü bir romanda bir-birinə qarışdıqda əbədi təsir buraxan ədəbiyyat yaranır.
Bu məqalədə biz ədəbiyyatda “güc” anlayışının necə qurulduğunu, “hiss”lərin necə ötürüldüyünü və “söz”ün bir silah, bir sığınacaq və bir şəfa vasitəsi kimi necə formalaşdığını araşdıracağıq.
I FƏSİL: Ədəbiyyatda Gücün Təbiəti
1.1 Güc – Fiziki Deyil, Mənəvi Bir Gücdür
Ədəbiyyatın gücü ordulara sahib olmaqla deyil, bir insanın ruhuna toxunmaqla ölçülür. Aleksandr Soljenitsının dediyi kimi: “Bir söz imperiyanı yıxa bilər.” Ədəbiyyat bu baxımdan tarix boyu zorakılığa qarşı sivil müqavimətin ən təsirli aləti olub.
1.2 Ədəbiyyatda Güc Simvollarla Danışır
Romanlarda və şeirlərdə güc həmişə birbaşa təqdim olunmur. Bəzən bir simvol – məsələn, Viktor Hüqonun “Notre-Dame de Paris”dəki zəng qülləsi, ya da Orhan Pamukun “Qar” romanındakı sükut – içində əzəmətli güc daşıyır.
1.3 Ədəbiyyat Gücü Dəyişmək Üçündür
Ədəbiyyat status-kvonu dəyişmək üçün güc verir. George Orwell-in “1984” əsəri təkcə distopik gələcək deyil, düşüncənin necə manipulyasiya olunduğunu və sözlərin necə silaha çevrilə biləcəyini göstərir.
II FƏSİL: Hiss – Ədəbiyyatın Canı
2.1 Duyğularsız Ədəbiyyat Yoxdur
Əgər güc əllə toxunulmazdırsa, hiss ürəklə yazılır. Ədəbiyyat duyğunun sənətə çevrilmiş halıdır. Anna Kareninanın intiharı, Qətran Təbrizinin köksdən gələn hayqırtısı, ya da Cəlil Məmmədquluzadənin kədər dolu satirası – hamısı hissin güclü ifadələridir.
2.2 Hisslərin Dilə Gəlməsi
Yaxşı bir yazıçı oxucunun içindəki sözsüz duyğuları dilə gətirə biləndir. Ədəbiyyat bəzən susqunların səsi, bəzən ağlayanların ahəngidir. Nizaminin “Xəmsə”si hissin fəlsəfəyə çevrildiyi zirvədir.
2.3 Hiss və Gücün Sintezi
Ədəbiyyatda hisslərlə yazılmış cümlələr oxucunu dəyişir. “Kimə güvənəcəyini bilmədikdə, şeirlərə sığın” – deyir bir yazıçı. Bu, hissin gücə çevrilməsi prosesidir.
III FƏSİL: Söz – Ədəbiyyatın Əbədi Aləti
3.1 Söz – Yaradır, Dağıdır, Sağaldır
Ən adi bir söz – “getmə”, “gözlə”, “bağışla” – bir insanın taleyini dəyişə bilər. Ədəbiyyatda söz bir zəncirdir – keçmişlə bu günü, xəyal ilə həqiqəti birləşdirir.
3.2 Sözlərlə Qalxan Düzəltmək
Ədəbiyyat çox vaxt oxucunu həyata qarşı qorumaq üçün yazılır. Xatirələr, gündəliklər, məktublar – insanın özünə yazdığı qalxanlardır. Kafka öz gündəliklərində yazırdı: “Sözlər məni qoruyur. Onlar olmasa, dağılardım.”
3.3 Söz Səssizliklə Mübarizə Aparır
Səssizliklə savaşan ən güclü vasitə sözdür. Susanların, danışmağa qorxanların dilidir yazı. Ədəbiyyatda söz, məhrumiyyətlərə qarşı müqavimət silahıdır.
IV FƏSİL: Ədəbiyyatda Güc, Hiss və Sözün Qovşaqları
4.1 Klassiklərdə Qovuşma
Tolstoy, Dostoyevski, Nizami, Füzuli – onların əsərlərində güc, hiss və söz bərabər həcmdə hərəkət edir. “Z committed crime”, “İnsan nə ilə yaşar?”, “Məcnun Leyliyə qarşı deyil, dünyaya qarşı çarpışır.”
4.2 Müasir Ədəbiyyatda Sosial Güc
Bugünkü yazıçılar cəmiyyətin səsini ifadə edir: gender, azadlıq, travmalar, savaş və gözdə görünməyən ağrılar. Ədəbiyyat sosial şüurun formalaşmasında ön sıradadır.
4.3 Şeir – Sözün Hissə Yüksəldiyi Formadır
Şeir, ədəbiyyatın ən konsentrat halıdır. Bir bənddə bir həyat yaşanır. Əhməd Cavadın “Çırpınırdın Qara dəniz”i – həm hiss, həm güc, həm də sözün möhtəşəm simfoniyasıdır.
NƏTİCƏ: Sözün Ruhu
Ədəbiyyat sadəcə oxumaq üçün deyil, yaşamaq üçündür. Onun içindəki güc, hiss və söz – insanın öz ruhuna toxuna bilən ən qədim və təsirli alətdir.
Əgər insan danışa bilmirsə, ədəbiyyat onun yerinə danışar. Əgər insan ağlaya bilmirsə, ədəbiyyat onun yerinə ağlayar. Və əgər insan gücsüzdürsə – bir cümlə ona güc verə bilər.
Ədəbiyyat – insanlığın kollektiv ruhunun kitabdır.