Müsəlman alimlərin elmi kəşfləri – Qızıl dövrün mirası

S – Sosial Yönüm

Elm və gündəlik həyatın dəyişməsi

İslam dünyasında VIII–XIII əsrlər arasında baş verən “Qızıl Dövr” təkcə alimlərin nəzəri mübahisələri ilə məhdudlaşmadı, həm də insanların gündəlik həyatına dərin təsir göstərdi. Müsəlman alimləri elmi bilikləri praktikaya tətbiq etməklə cəmiyyətin rifahını yüksəltdilər. Bu proses sosial strukturda, təhsil sistemində, şəhər həyatında və hətta kənd təsərrüfatında özünü göstərdi.

Məsələn, astronomiyanın inkişafı təqvimlərin dəqiqləşməsinə səbəb oldu. Bu, həm dini həyat (ramazanın başlanğıcı, bayramların təyin edilməsi), həm də əkinçilik və ticarət üçün vacib idi. Əl-Battani və Ömər Xəyyamın hazırladığı təqvimlər bu gün belə elm adamlarını heyran qoyur.

Tibbin sosial təsiri

Əl-Razi və İbn Sina kimi həkimlərin əsərləri xəstəxanaların təşkilati strukturunu dəyişdi. “Bimaristan” adlanan xəstəxanalar sadəcə müalicə mərkəzi yox, həm də tədris ocaqları idi. Burada sosial ədalət prinsipi qorunurdu – varlı və kasıb, müsəlman və qeyri-müsəlman fərqi qoyulmadan xəstələr müalicə olunurdu.

Spirtin dezinfeksiya məqsədilə istifadəsi, xəstəxanaların bölmələrə ayrılması və apteklərin qurulması – bütün bunlar sosial həyatın keyfiyyətini yüksəldirdi.

Şəhərlərin sosial transformasiyası

Bağdad, Qahirə, Qurtuba, Buxara və Səmərqənd kimi şəhərlər elm ocaqları ilə yanaşı, mədəniyyət və sosial həyatın mərkəzləri idi. Kitabxanalar, məktəblər, elmi məclislər insanların düşüncə tərzini dəyişirdi. İctimai həyat daha çox elm üzərində qurulurdu.

A – Akademik Yönüm

Beytül-Hikmə və tədris ənənəsi

Abbasi xəlifəsi Məmun tərəfindən Bağdadda qurulan Beytül-Hikmə dünya akademik tarixində mühüm dönüş nöqtəsidir. Burada yunan, hind və fars dillərindən ərəbcəyə minlərlə kitab tərcümə edildi. Bu tərcümələr sadəcə köçürmə deyildi – alimlər onları şərh edir, təkmilləşdirir və öz nəzəriyyələrini əlavə edirdilər.

Riyaziyyat və həndəsə

Əl-Xarəzmi cəbr elmini müstəqil sahə kimi formalaşdırdı. Onun “Kitab əl-Cəbr vəl-Muqabala” əsəri əsrlərlə Avropada dərslik kimi istifadə olundu. Ömər Xəyyam kubik tənliklərin həllində yeni metodlar gətirdi, Cəlali təqvimi isə müasir Qriqorian təqvimindən belə dəqiq idi.

Tibb

İbn Sinanın “Qanun fi’t-Tibb” əsəri 600 ildən çox Avropa universitetlərində dərslik oldu. Əl-Razinin “Əl-Havi”si isə tibbi ensiklopediyanın klassik nümunəsi idi. Əl-Zəhravi isə yüzlərlə cərrahiyyə aləti təsvir etdi və müasir cərrahiyyənin əsasını qoydu.

Astronomiya və fizika

Nasirəddin Tusinin qurduğu Marağa rəsədxanası o dövrün ən qabaqcıl elmi mərkəzi idi. Onun hazırladığı cədvəllər sonradan Kopernikin heliosentrik nəzəriyyəsinə təsir göstərdi. Əl-Biruni Yer kürəsinin radiusunu demək olar dəqiq ölçdü.

İ – İctimai Yönüm

Elm və mədəniyyətin yayılması

İslam dünyasında elm sadəcə dar çevrədə qalmırdı. Məscidlər, mədrəsələr, elmi məclislər geniş ictimaiyyətin maariflənməsi üçün açıq idi. Təhsil pulsuz idi və gənclər elm öyrənməyə təşviq olunurdu.

Qadınların rolu

Çox vaxt yanlış təsəvvür yaradılır ki, qadınlar elmə qatılmırdılar. Halbuki tarix göstərir ki, Aişə bint Əbu Bəkr dini və hüquqi biliklərin ötürülməsində mühüm rol oynamışdır. Qadın müəllimələr və tələbələr müxtəlif şəhərlərdə mövcud idi.

İctimai institutların formalaşması

Vaqf sistemi (xeyriyyə fondları) kitabxanalar, məktəblər, xəstəxanalar üçün maliyyə dəstəyi verirdi. Bu, elm və təhsilin davamlılığını təmin edən ictimai model idi.

T – Tədqiqat Yönüm

Avropaya təsir və Renessansın başlanğıcı

Müsəlman alimlərinin əsərləri Əndəlus (İspaniya) və Siciliya vasitəsilə Avropaya keçdi. XII–XIII əsrlərdə Avropada “tərcümə hərəkatı” başladı. İbn Sinanın, Əl-Xarəzminin, Əl-Fərabinin əsərləri latın dilinə çevrildi.

Məsələn, “algoritm” termini Əl-Xarəzminin adından gəlir. İbn Rüşdün Aristotel şərhləri Avropada skolastikanın əsasını qoydu. Bu təsirlər olmasaydı, Renessans dövrü bu qədər sürətli başlamazdı.

Müasir dövr üçün dərslər

Bu gün İslam dünyası yenidən həmin ruhu dirçəltməyə ehtiyac duyur. Tədqiqatlar göstərir ki, müsəlman alimlərinin elmi metodologiyası – müşahidə, eksperiment, şübhə və tənqid – müasir elmin də əsasıdır. Elm və din bir-birini tamamladıqda, inkişaf davamlı olur.

Nəticə: Qızıl dövrün mirası bu gün üçün nə deyir?

Müsəlman alimlərinin mirası sadəcə keçmişdə qalmamalıdır. Bu miras göstərir ki:

1. Elm və iman birləşəndə cəmiyyət yüksəlir.

2. Sosial institutlar (məktəb, xəstəxana, vaqf) elmin davamlı inkişafını təmin edir.

3. Tədqiqat və sualvermə mədəniyyəti olmadan tərəqqi dayanır.

Bu gün müsəlman dünyası həmin ənənəni yenidən dirçəltməli, gənclərə elm sevgisi aşılamalıdır. Yalnız o zaman Qızıl Dövrün mirası yenidən işıqlanacaq.

1. Sizcə, İslam dünyasında elm və tədqiqat niyə məhz Qızıl Dövr dövründə bu qədər sürətlə inkişaf etdi?

2. Müasir müsəlman ölkələri həmin ənənəni yenidən canlandırmaq üçün hansı addımlar ata bilərlər?

3. İbn Sina, Xarəzmi və Biruni kimi alimlərin irsindən bu gün təhsildə və gündəlik həyatda necə istifadə oluna bilər?

4. Sizcə, elm və iman birlikdə inkişaf edə bilərmi, yoxsa biri digərini zəiflədir?

Rəyinizi bölüşün:

• Bu mövzu barədə sizin fikirləriniz nələrdir?

• Oxuduqdan sonra sizdə hansı suallar yarandı?

• Hansı alimlərin adlarını daha çox araşdırmaq istərdiniz?