İslamda elm və təhsil – İlk universitetlərin izi

Giriş

İslam mədəniyyəti yalnız dini ibadətlərlə məhdudlaşmır, həm də elm, bilik və təhsilə böyük önəm verir. İlk vəhyin “Oxu!” əmri ilə başlaması, yüzlərlə Quran ayəsində elmə işarə olunması, peyğəmbər Məhəmmədin (s.ə.s.) “Elm öyrənmək hər bir müsəlmana vacibdir” hədisi – bütün bunlar göstərir ki, İslam elmə xüsusi yer ayırır.

VIII–XIII əsrlərdə İslam dünyası elmi və təhsili o dərəcədə inkişaf etdirdi ki, tarixdə ilk universitetlərin əsasını qoydu. Qahirədə Əl-Əzhər, Fəsdə Qaraviyyin, Bağdadda Nizami mədrəsələri, Səmərqənd və Buxaradakı elmi mərkəzlər bu gün belə təhsilin tarixi nümunələri kimi xatırlanır.

S – Sosial yönüm

Elm və cəmiyyət

İslam dünyasında elm yalnız akademik dairələrdə deyil, cəmiyyətin gündəlik həyatında da özünü göstərirdi. Məscidlər həm ibadət, həm də təhsil mərkəzi idi. Məscidlərin yanında mədrəsələr tikilir, burada riyaziyyat, fiqh, təfsir, məntiq, tibb və həndəsə öyrədilirdi.

İlk universitetlərin sosial funksiyası

• Əl-Qaraviyyin Universiteti (859, Fəs, Mərakeş) – Dünyanın ən qədim fəaliyyətdə olan universiteti. Burada qadınlar da təhsildən yararlana bilirdi.

• Əl-Əzhər Universiteti (970, Qahirə, Misir) – Əvvəlcə dini tədris mərkəzi olsa da, zamanla fəlsəfə, məntiq, təbiət elmləri də öyrədildi.

• Nizamiyyə Mədrəsələri (XI əsr, Bağdad və digər şəhərlər) – Dövlət tərəfindən dəstəklənən təhsil sistemi yaradaraq ictimai strukturda yeni mərhələ açdı.

Sosial təsir

Bu universitetlər yalnız elm mərkəzləri deyil, həm də sosial ədalətin təmsilçiləri idi. Təhsil çox vaxt pulsuz idi, kitabxanalar camaata açıq idi, vaqf sistemi müəllim və tələbələrə dəstək göstərirdi.

A – Akademik yönüm

Tədris metodları və proqramlar

İlk universitetlərdə tədris şifahi ənənə, müzakirə və yazılı əsərlər üzərində qurulmuşdu. Dərslərdə müəllimlər “dars” adlanan iclaslar keçirir, tələbələr isə qeydlər aparırdılar.

Proqramlar çox geniş idi:

• Dini elmlər: Quran, hədis, fiqh

• Dil və ədəbiyyat: ərəb dili, qrammatika, poetika

• Riyaziyyat və məntiq: həndəsə, cəbr, məntiq

• Təbiət elmləri: tibb, astronomiya, kimya

• Humanitar sahələr: fəlsəfə, tarix, hüquq

Görkəmli alimlər və universitetlər

• Əl-Xarəzmi – Bağdadın Beytül-Hikməsində riyaziyyat tədrisinin əsasını qoydu.

• İbn Sina – Nizamiyyə mədrəsələrinin proqramlarına təsir göstərdi, “Qanun fi’t-Tibb” əsəri əsrlərlə Avropada dərs kitabı oldu.

• Əl-Biruni – Coğrafiya və astronomiyanın tədrisində mühüm rol oynadı.

• İbn Rüşd və Əl-Fərabi – fəlsəfənin universitetlərdə tədrisinə yol açdılar.

İ – İctimai yönüm

Maarifin yayılması

Universitetlərin təsiri ilə savadsızlıq azaldı, təhsil geniş kütlələrə yayıldı. Mədrəsələr şəhərlərin mədəni mərkəzinə çevrildi. Əndəlusda (İspaniyada) müsəlmanların qurduğu təhsil sistemi Avropaya nümunə oldu.

Qadınların təhsildə rolu

Əl-Qaraviyyinin qurucusu Fatima əl-Fihri qadın idi. Bu fakt göstərir ki, İslamda qadınların elmə dəstək verməsi yeni bir şey deyil. Bir çox qadın alim – məsələn, İbn Hənbəlin müəllimi Şeyxa Nəfsiyyə – universitetlərdə dərs deyirdi.

İctimai institutlar

Vaqf sistemi təhsil müəssisələrinin davamlı fəaliyyətini təmin edirdi. Hər bir universitetin kitabxanası, tələbə yataqxanası və maliyyə mənbəyi olurdu. Bu, o dövrdə dünyada mövcud olmayan unikal təhsil modeliydi.

T – Tədqiqat yönüm

Avropaya təsir

İslam universitetlərinin təsiri ilə Avropada Bolonya Universiteti (1088), Paris Universiteti (XII əsr) kimi təhsil ocaqları yarandı. Əl-Əzhər və Qaraviyyinin tədris sistemi Avropada universitet modelinə nümunə oldu.

Elmi miras

İslam alimlərinin əsərləri əsrlərlə Avropanın əsas dərsliyi oldu:

• İbn Sina – “Canon of Medicine”

• Əl-Razi – “Al-Hawi”

• Əl-Xarəzmi – “Algebra”

• Əl-Biruni – astronomiya əsərləri

Müasir dövr üçün dərslər

Bu universitetlər bizə öyrədir ki:

1. Təhsil ictimai ədalətin təməlidir.

2. Elm və iman birlikdə inkişaf edə bilər.

3. Universitetlər yalnız bilik deyil, həm də mədəniyyət daşıyıcısıdır.

Nəticə

İslam dünyasında elm və təhsil Qızıl Dövrdə öz zirvəsinə çatdı. Qaraviyyin, Əl-Əzhər və Nizamiyyə mədrəsələri yalnız o dövrün deyil, ümumdünya universitet tarixinin başlanğıcını qoydu.

Bu gün müsəlman dünyası həmin irsdən öyrənərək gənclərə elm sevgisi aşılamalıdır. İlk universitetlərin izi göstərir ki, bilik və ədalət üzərində qurulan cəmiyyətlər həmişə yüksəlir.

1. izcə, İslam dünyasında ilkin universitet modelinin uğurunun əsas səbəbləri nə idi?

2. Qaraviyyin, Əl-Əzhər və Nizamiyyə ənənəsindən bu gün hansı dərsləri çıxarmalıyıq?

3. Təhsil müəssisələrində elm və iman balansını necə qorumaq olar?

4. “Vaqf” kimi ictimai institutlar bugünkü təhsildə hansı boşluğu doldura bilər?

5. Sizcə, müasir müsəlman ölkələrində universitet-sənaye əməkdaşlığı necə gücləndirilə bilər?

6. Hansi alim və ya universitet haqqında ayrı geniş məqalə görmək istəyərdiniz?

7. Məqalədə ən çox diqqətinizi çəkən hissə hansıdır və niyə?

8. Sizin təklifiniz: Bu mövzunu daha da faydalı etmək üçün nə əlavə edək?

Rəyini yaz: Aşağıdakı şərh bölməsində fikirlərinizi, suallarınızı və təkliflərinizi bölüşün. Sizin düşüncələriniz növbəti yazılar üçün yol xəritəsidir.