Empatiya nədir? – Duyğusal zəka və insan münasibətləri

I. GİRİŞ: “MƏN SƏNİ BAŞA DÜŞÜRƏM” – BİR CÜMLƏNİN MÖCÜZƏSİ

Bəzən bir cümlə bütün müalicədən güclü ola bilər: “Səni başa düşürəm.”
İnsanlar sevgiyə, hörmətə, diqqətə ehtiyac duyar, amma ən çox ehtiyac duyduğu şey başa düşülməkdir. Bu da empatiyanın mahiyyətidir. Bu məqalədə empatiya nədir, necə inkişaf edir, onun duyğusal zəka ilə əlaqəsi və insan münasibətlərindəki əvəzsiz rolu haqqında dərin təhlil aparacağıq.

II. EMPATİYA NƏDİR?

Empatiya – başqa bir insanın duyğularını hiss etmək, anlamaq və onu təqdir etmək qabiliyyətidir. Sadə dillə desək:
“Başqasının yerində olmaq, onun baxış bucağından baxa bilmək”.

Empatiya təkcə “səni anlayıram” demək deyil, eyni zamanda bunu hiss etdirməkdir.

 Empatiyanın növləri:

1. Emosional empatiya – başqasının hisslərini öz daxilində hiss etmək.

2. Koqnitiv empatiya – başqasının nə hiss etdiyini düşünərək anlamaq.

3. Şəfqətli empatiya (compassionate empathy) – hiss etmək və yardım etməyə impuls duymaq.

III. EMPATİYA İNSAN TƏBİƏTİNİN ƏSASIDIR

İnsan sosial varlıqdır. Qarşılıqlı münasibətlər, ailə, dostluq, iş yoldaşlığı və sevgi empatiya üzərində qurulmasa, yalnız fiziki birlik, amma ruhi uzaqlıq yaranır.

 Bioloji əsas:

• Mirror neurons (ayna neyronlar) – biz başqasının ağrısını görəndə öz beynimizdə eyni bölgə aktivləşir. Bu, təbii olaraq empatiya qurmağımıza səbəb olur.

IV. EMPATİYA VƏ DUYĞUSAL ZƏKA

Duyğusal zəka (EQ) – insanın öz və başqalarının emosiyalarını tanıması, tənzimləməsi və bu biliklə münasibətlər qurması qabiliyyətidir.

Empatiya – EQ-nin əsas sütunlarından biridir.

Duyğusal zəkanın 5 əsas komponenti (Daniel Goleman’a görə):

1. Özünü tanımaq

2. Emosiyaları idarə etmək

3. Özünü motivasiya etmək

4. Empatiya

5. Sosial bacarıqlar

 Empatiyası yüksək olan insan:

• Başqalarının ehtiyaclarını hiss edir.

• Mübahisə zamanı qarşı tərəfin hisslərini nəzərə alır.

• İnsanlarla daha asan yaxınlıq qurur.

• Konfliktləri dərinləşdirmək əvəzinə aradan qaldırmağa çalışır.

V. EMPATİYANIN İNSAN MÜNASİBƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ

1. Ailə münasibətlərində empatiya

– Valideynin empatiyası uşağın emosional inkişafını müəyyənləşdirir. “Sən qorxursan, bu normaldır” cümləsi uşağın öz hisslərini tanımasına yol açar.

2. Sevgi və partnyor münasibətləri

– Empatiya olmayan münasibətdə tərəflər bir-birini “görməz”. O, ağlayır, bu isə özünə qapanır. Empatiya – “mən səni duyuram” deməkdir, “səni düzəltməyə çalışmıram”.

3. Dostluq və sosial çevrədə

– Empatik insanlar daha çox sevilir, çünki onlar “yaxşı dinləyicidir”.

4. İş həyatında

– Rəhbərin empatiyası kollektivin motivasiyasına birbaşa təsir edir. Empatiyası olan rəhbər tənqidi belə insanı sındırmadan verə bilir.

VI. EMPATİYANIN OLMADIĞI MÜHİT – SOYUQLUQ VƏ TƏKLİK

Empatiya çatışmazlığı insanları ruhən uzaqlaşdırır. Əgər bir mühitdə:

• Dinlənilmə yoxdursa,

• “Sən ağlayırsan, amma ağlamağa dəyməz” deyilir,

• İnsanlar bir-birini "məğlub etməyə" çalışırsa –
  orada empatiya deyil, güc və qorxu münasibəti hökm sürür.

Empatiya olmadıqda insanlar depersonalizasiya yaşayır – bir-birini “insan” kimi deyil, “funksiya” kimi görməyə başlayır.

VII. EMPATİYANI AZALDAN AMİLLƏR

• Uşaqlıqda emosional laqeydlik

• Çoxlu psixoloji travmalar

• Qapalı tərbiyə sistemi ("sən ağlamamalısan")

• Kütləvi informasiya və rəqəmsal həyatın verdiyi hisssizlik

Məsələn, sosial şəbəkələrdə 1 dəqiqədə 5 faciə görən insan bir müddət sonra artıq duyğusuzlaşır. Bu, empatiyanı azaldır.

VIII. EMPATİYA VƏ MƏDƏNİYYƏT

Bəzi mədəniyyətlərdə empatiya – zəiflik kimi qəbul olunur. Əslində, empatiya qorxan deyil, güclü insanların bacarığıdır. Çünki empatiya – öz hisslərindən qaçmayan insanın başqasının hisslərini də daşıma cəsarətidir.

IX. EMPATİYANIN İNKİŞAF YOLLARI

1. Aktiv dinləmə

– Qarşındakı danışarkən onu kəsmə, göz təması qur, “Səni başa düşürəm” deyərək dəstəklə.

2. Həssas suallar vermək

– “Nə hiss edirsən?”, “Bu sənin üçün çətin idi?” kimi suallar empatiyanı aktivləşdirir.

3. Səbirli olmaq

– Hər kəsin ağrısı özünəməxsusdur. Müqayisə etmə: “Mənim də başıma gəlib, amma dözdüm” demə.

4. Öz hisslərini tanımaq

– Özünü anlamayan insan başqasını da anlaya bilməz. Öz hisslərinlə dürüst ol.

5. Yazmaq və ya başqasının hekayəsini oxumaq

– Hekayə oxumaq, film izləmək, real insan taleləri ilə tanış olmaq empatiyanı artırır.

X. EMPATİYA VƏ İNSANLIQ

Empatiya təkcə psixoloji anlayış deyil – o, insanlığın sütunudur.

Empatiya varsa:

• İnsanlar bir-birini dinləyir,

• Mübahisələr anlaşmaya çevrilir,

• Mərhəmət artır,

• Sevgi möhkəmlənir.

Empatiya olmayan cəmiyyətlərdə isə:

• Yalnızlıq artar,

• Emosional soyuqluq və psixoloji pozuntular çoxalar,

• Sosial konfliktlər dərinləşər.

XI. EMPATİYA GÜC DƏYİL, DƏYƏR VERDİYİN İNSANI GÖRMƏK QABİLİYYƏTİDİR

Birinin göz yaşını silmək, onun dərdinə dərman olmaqdan öncə – onu başqa bir insan kimi duymaq lazımdır. Empatiya müalicə vermək yox, varlığınla orada olmaq deməkdir.

Bəzən “heç nə edə bilmədim” deyə üzülürük. Əslində empatiya ilə bir adamın yanında olmaq – onun şəfasının başlanğıcıdır.

XII. NƏTİCƏ: EMPATİYA İNSANLIĞIN ƏN ZƏRİF BACARIĞIDIR

Empatiya insanı insana yaxınlaşdırır. O, nə məsləhət verməkdir, nə hökm çıxarmaq. O, sadəcə susaraq dinləmək, baxaraq anlamaq, toxunaraq sakitləşdirməkdir.

Əgər hər insan bir az daha çox empatiya göstərsəydi, bəlkə də bu qədər qırılmış ürək, tərk edilmiş ruh, başa düşülməmiş ağrı olmazdı.

 SİZ NECƏ DÜŞÜNÜRSÜNÜZ?

• Sizi sonuncu dəfə empatiya ilə dinləyən biri kim olub?

• Siz kiminsə ağrısını hiss edə bilmisinizmi?

• Empatiya sizcə öyrənilir, yoxsa doğuşdan gələn bacarıqdır?