— Dahi alimlərin görünməyən tərəfləri
Bu məqalədə biz yalnız formullarla deyil, xəyal gücü ilə elmə istiqamət verən insanlara nəzər salacağıq. Onlar riyaziyyat, fizika, biologiya kimi sahələrdə çalışsalar da, işin içində bir az ruh, bir az ilham, bir az da çılğınlıq var idi.
Giriş: Dəqiqədəki Poeziya
Elm bəzən yalnız rəqəmlərdən, düsturlardan ibarət sayılır. Amma əslində elm, kainatın poetik anlaşılmasıdır. Bəzən bir formulanın arxasında bir ömürlük axtarış, bir baxışın arxasında illərlə davam edən mübarizə dayanır. Bu yazıda biz elmi yalnız ağılla deyil, ruhla hiss etmiş dahilərlə tanış olacağıq.
I FƏSİL: Qalaktikaya Baxan Zəka
1. Carl Sagan – Kosmosun şairi
“Biz ulduz tozuyuq,” deyən insan, sadəcə astronom deyil, kainatla insanın iç dünyası arasında körpü qururdu. Onun "Cosmos" proqramı elmi milyonlara sevdirən ilk səs idi. Elm onun üçün quru bilik yox, heyranlıq idi.
2. Stephen Hawking – Səssiz bədəndə qışqıran zəka
ALS xəstəliyinə görə tərpənə bilmirdi, amma kainatı düşünürdü. Qara dəliklərin sükutunda yeni nəzəriyyələr yaratdı. "Zamanın qısa tarixi" əsəri ilə milyonlara fizikadan zövq almağı öyrətdi. Bədəni susdu, amma ağlı danışdı.
II FƏSİL: Rəqəmlərlə Danışan Ruhlar
3. Srinivasa Ramanujan – İlhamla gələn riyaziyyat
O, Hindistanın yoxsul kəndindən çıxmışdı. Riyaziyyatın klassik təhsili olmadan, sadəcə xəyal gücü ilə minlərlə formulu yazdı. Deyirdi ki, formulları Tanrı ona yuxuda verir. Onun hesablamaları bu gün də alimləri düşündürür.
4. Maryam Mirzakhani – Riyaziyyatda ilk qadın Nobel
İranlı qadın, öz dövründə qadınların qarşısına qoyulan bütün stereotipləri dağıtdı. "Fields" mükafatını alan ilk qadın oldu. Onun işləri səthlərin və məkanların topoloji quruluşuna dair idi. Amma onun əsl işi – qadının elmdə yerini bərpa etmək idi.
III FƏSİL: Dəyişməkdən Qorxmayanlar
5. Richard Feynman – Fizikanı rəqsə çevirən adam
Onun dərs dediyi auditoriyada fizika susmurdu, oynayırdı. Qrafiklər, formullar – hamısı həyatın özü kimi axırdı. Feynman deyirdi: “Əgər bir şeyi izah edə bilmirsənsə, demək ki, sən onu anlamamısan.” O, həm fizika mühazirələri, həm bongo çalmaqla məşhur idi.
6. Rosalind Franklin – DNT-nin görünməyən qəhrəmanı
DNT-nin spiral quruluşunu göstərən foto onun çəkdiyi idi. Amma adını Watson və Crick aldılar. Uzun illər kölgədə qaldı. Bu gün onun adı qadın elminin şəfqətli, amma güclü simasıdır. O, elmə haqqın necə vacib olduğunu sübut etdi.
IV FƏSİL: Elmə İnamla Dəyişən Dünya
7. Galileo Galilei – Kainatın mərkəzindəki cəsarət
Kilsənin hökm sürdüyü dövrdə, Yer mərkəzli sistemə qarşı çıxaraq heliosentrizmi müdafiə etdi. Ona görə ömürlük ev dustaqlığına məhkum edildi. Amma tarixin irəliləməsi onun tərəfində oldu. “Hərəkət edir!” – deyə bildi, çünki elm həqiqəti gizlədə bilməz.
8. Ibn Heysam – İşığın sükutu
İslam dünyasının optika dahisi. Eksperimental elmin təməlini qoydu. “Bir şeyi anlamadan inanmaq olmaz,” deyirdi. Onun işləri həm fizika, həm psixologiya, həm fəlsəfə ilə iç-içə idi. Elm onun üçün Tanrının yaratdığını anlamaq vasitəsi idi.
V FƏSİL: Elm Yalnız Zehni Yükləmək Deyil
9. Jane Goodall – Meşədəki alim
Şimpanzeləri öyrənmək üçün onların içində yaşadı. Onların da duyğu və münasibətə sahib olduğunu sübut etdi. Elmi qeydlər aparsa da, onların həyatına, ailələrinə, oyunlarına şahid oldu. İnsanla heyvan arasında əlaqəni dəyişdi.
10. Albert Einstein – İmaginasiyanın inqilabı
O, deyirdi: “Təsəvvür – bilikdən üstündür.” İşığın sürəti ilə zamanın bükülməsi, məkan-zamanın əlaqəsi onun ideyaları idi. Amma onun məktublarında humanizm, müharibəyə qarşı nifrət, insan sevgisi vardı. O, elmin də bir qəlbi olduğunu sübut etdi.
Nəticə: Elmin də Ruh İstəyi Var
Bu dahiliklər bizə göstərdi ki, elm yalnız ağıl işi deyil – ruh işidir. O ideyalar ki, bizə uydurma kimi görünür, zamanla reallığa çevrilir. Bu insanlar – xəyalın ölçülə bilməz olduğunu, və elmin də duyğu ilə nəfəs aldığını sübut etdilər.
Əlavə: Sənin Xəyalın Nəyə Bənzəyir?
Bəlkə sən də bir formulu yuxuda görəcəksən? Bəlkə sən də gələcəyin başlanğıc nöqtəsisən? Elmi anlamaq – bu dünyanı dərk etmək, ona bir az ruh qatmaqdır. Öz içindəki “elm”i oyat. Çünki bəzən ən böyük kəşf, özünü tapmaqdır.