S – Sosial baxış: Səssiz orqan, səsli nəticələr
Qaraciyər – bədənin ən səssiz, amma ən çalışqan orqanıdır. O, heç vaxt ağrımır, qışqırmır, həyəcan siqnalı vermir. Lakin səssiz qalması – səssiz olmasına görə təhlükəlidir.
İnsanlar çox zaman qaraciyər problemi olduğunu xəstəlik inkişaf etdikdən sonra bilirlər. Xroniki yorğunluq, iştahsızlıq, dəridə sarılıq və ya qarında şişkinlik artıq son mərhələnin xəbərçiləridir.
Cəmiyyətimizdə qaraciyərlə bağlı düşüncələr çox vaxt yanlış olur:
-
“Qaraciyər təmizləyən dərman içdim, hər şey yaxşıdır.”
-
“Saralmadıqca narahat olmağa dəyməz.”
-
“Spirt içmirəm, deməli qaraciyərim sağlamdır.”
Halbuki hepatitlər – qaraciyərin səssiz düşmənləridir. Onlar bəzən illərlə heç bir əlamət vermədən irəliləyir və bir gün siroz, xərçəng və ya orqan çatışmazlığı ilə nəticələnə bilər.
A – Akademik baxış: Hepatitlər nədir və necə yayılır?
Hepatit – qaraciyərin iltihabıdır. Bu iltihaba müxtəlif səbəblər səbəb ola bilər: viruslar, toksinlər, dərmanlar, spirt və ya autoimmun proseslər.
1. Virus mənşəli hepatitlər
Ən çox yayılmış növlər bunlardır:
-
Hepatit A (HAV):
→ Nəcislə çirklənmiş su və qida vasitəsilə yayılır.
→ Kəskin, qısa müddətli infeksiyadır.
→ Tam sağalma mümkündür. -
Hepatit B (HBV):
→ Qan, cinsi əlaqə, doğum zamanı ötürülür.
→ Xroniki hala keçə bilər.
→ Qaraciyər sirozu və xərçəng riski daşıyır. -
Hepatit C (HCV):
→ Əsasən qanla ötürülür (iynə, tatuaj, transfuziyalar).
→ Uzun illər simptom vermədən inkişaf edir.
→ Xronik formaya keçərək qaraciyəri sükutla məhv edir. -
Hepatit D (HDV):
→ Yalnız Hepatit B ilə birlikdə mövcud olur.
→ Daha ağır klinik tablo yaradır. -
Hepatit E (HEV):
→ Əsasən inkişaf etməmiş ölkələrdə, pis sanitariya şəraitində yayılır.
→ Hamilə qadınlarda daha ağır keçir.
2. Xroniki və kəskin formalar
-
Kəskin hepatit – 6 aydan az sürən iltihabdır.
-
Xroniki hepatit – 6 aydan artıq davam edən, qaraciyərdə daimi struktur dəyişikliklərə səbəb olan formadır.
3. Əlamətləri
-
Yorğunluq, iştahsızlıq, ürəkbulanma
-
Sağ qabırğaaltı nahiyədə ağırlıq
-
Dəridə və göz ağında sarılıq
-
Tünd sidik, açıq nəcis
-
Qarında şişkinlik və dəridə qaşınma (xroniki hallarda)
4. Diaqnostika və müalicə
-
Qan analizləri (ALT, AST, HBsAg, Anti-HCV və s.)
-
USM (qaraciyər ölçüsü və strukturu)
-
Fibroskan və ya biopsiya (fibrozun səviyyəsi üçün)
-
Müalicə virusa görə dəyişir (interferonlar, DAAs, hepatoprotektorlar və s.)
İ – İctimai baxış: Maarifləndirmə niyə zəifdir?
Cəmiyyətimizdə hepatitlərlə bağlı bir çox mif və səhv yanaşma var. Bu da xəstəliklərin vaxtında aşkarlanmasını və qarşısını almanı çətinləşdirir.
1. Təhlükənin dərk olunmaması
-
İnsanlar çox zaman hepatiti sadəcə "sarılıq" kimi tanıyır.
-
Halbuki sarılıq olmayan hepatitlər daha təhlükəlidir – çünki səssiz gedir.
2. Sosial damğalanma
-
Hepatit B və C virusları infeksion xəstəlik olduğuna görə, pasiyentlər cəmiyyətdə damğalana bilər.
-
Bu da onların müalicəyə getməkdən çəkinməsinə səbəb olur.
3. Profilaktikanın zəif təşviqi
-
Peyvəndlər və erkən skrininqlər haqqında məlumat azdır.
-
Xüsusilə ailə içi yoluxma riski, uşaq yaşda peyvəndlənmənin önəmi vurğulanmır.
4. Həyat tərzi faktorları
-
Spirtli içkilər, qeyri-sağlam qidalanma, kimyəvi maddələrlə təmas (hətta kosmetik məhsullar) – bunlar qaraciyəri yavaş-yavaş zəiflədir.
T – Tədqiqat baxışı: Elm nə deyir?
Elmi araşdırmalar hepatitlərin qlobal və fərdi səviyyədə təhlükəsini sübut edir.
1. WHO məlumatı (2023):
-
Dünyada 296 milyon insan Hepatit B virusu daşıyır.
-
Hər il 1.1 milyon insan hepatitlə əlaqəli xəstəliklərdən ölür.
2. Harvard Medical School:
-
Hepatit C-nin yavaş gedişli, lakin yüksək təhlükəli olması vurğulanır.
-
Xroniki xəstələrin 20–30%-də siroz və ya hepatosellulyar karsinoma inkişaf edir.
3. Yapon tədqiqatları:
-
Qaraciyərin bərpa potensialı olsa da, davamlı stress, pis qidalanma və virus yükü bu qabiliyyəti zəiflədir.
4. Peyvəndin effektivliyi:
-
Hepatit B-yə qarşı peyvənd 95% qoruyucudur.
-
Bu peyvənd uşaqlıq dövründə və risk qrupuna daxil olanlar üçün vacibdir.
Nəticə: Qaraciyər danışmır, amma danışmağa məcbur edə bilərik
Qaraciyər – sanki bədənin təmizlik mərkəzidir. O, bizə heç nə demədən, səssizcə işləyir, zəhərləri süzür, hormonları tənzimləyir.
Amma əgər onu dinləməsək – səssiz fəryadı bizi yıxa bilər.
Nə etməli?
Profilaktika:
-
Peyvəndlər, erkən analizlər, USM müayinələri.
Qidalanma:
-
Yağlı, duzlu, spirtli, konservantlı qidalardan uzaq durmaq.
Stress və emosional vəziyyət:
-
Qaraciyər stresdən də təsirlənir. Rahat və balanslı həyat vacibdir.
Təmiz həyat tərzi:
-
Orqanizmin ümumi zəhərlənməsinə səbəb olan vərdişlərdən uzaq durmaq – qaraciyəri qorumağın birinci şərtidir.