S – Sosial baxış: Genlər sabit deyil – həyat tərzi onları dəyişir
Uzun illər insanlar genetik məlumatı dəyişməz, doğulduğumuz andan son nəfəsimizədək sabit qalan bir “taleyin kodu” kimi qəbul edirdilər. Amma bu yanaşma artıq elmi cəhətdən köhnəlmiş sayılır. Ətraf mühit, həyat tərzi, psixoloji vəziyyət və sosial faktorlar – bütün bunlar gen ifadəsinə təsir edə bilir.
Bu o deməkdir ki, əgər genetik kod bir kitabdırsa, ətraf mühit bu kitabın hansı səhifələrinin oxunacağını müəyyən edən oxucudur.
İki nəfər siqaret çəkir: biri ağciyər xərçəngi olur, digəri olmur.
Eyni ailədə böyüyən iki bacıdan biri diabet xəstəsidir, digəri sağlamdır.
Eyni genetik mutasiyanı daşıyan iki uşağın birində xəstəlik inkişaf edir, digərində isə yox.
Niyə? Cavab: epigenetika və mühitin təsiri.
İnsanlar anlamalıdırlar ki, gündəlik vərdişlər, emosional vəziyyət və yaşadıqları mühit genləri dəyişdirməsə də, onların necə işlədiyini dəyişə bilər. Bu anlayış isə məsuliyyət gətirir. “Genimdə var” ifadəsi artıq tam bəraət deyil.
A – Akademik baxış: Genetika və epigenetika arasındakı fərq
Gəlin əsas anlayışlara aydınlıq gətirək:
Genetika nədir?
Genetika – insanın DNT-sindəki genetik materialın, yəni irsi məlumatların quruluşu və ötürülməsini öyrənən elmdir. DNT-dəki A, T, G, C bazalarının ardıcıllığı genləri kodlayır və bu genlər orqanizmdə zülalların və funksiyaların əsasını təşkil edir.
Epigenetika nədir?
Epigenetika – genetik material dəyişmədən, genlərin ifadəsinin dəyişməsini izah edən elmdir. Yəni DNT sabit qalır, amma hansı genlərin "işləyib-işləməyəcəyi" ətraf mühit tərəfindən müəyyən edilir.
Epigenetik faktorlar hansılardır?
-
Qidalanma
-
Stress
-
Havanın çirkliliyi
-
Yuxusuzluq
-
Fiziki aktivlik
-
Kimyəvi maddələr
-
Emosional travmalar
Bu faktorlar metilləşmə, asetilləşmə və histon dəyişiklikləri kimi mexanizmlər vasitəsilə gen ifadəsini dəyişə bilir.
Misal:
BRCA1 geni bəzi qadınlarda döş xərçəngi riskini artırır. Amma bu genin aktiv olub-olmaması həyat tərzindən asılı ola bilər.
İ – İctimai baxış: Genlər bəraət, yoxsa güzgü?
Çox insan öz sağlamlıq problemlərini “irsi məsələdir” deyərək izah edir. Amma əgər biz genləri “taleyin hökmü” deyil, “potensiallar siyahısı” kimi qəbul etsək, daha məsuliyyətli davranarıq.
-
“Atamda da şəkər var idi” deyib şəkəri bol-bol yemək
-
“Ailəmizdə əsəblər zəifdir” deyib psixoloji dəstəkdən yayınmaq
-
“Qocalanda hamı unudur” deyib beyin fəaliyyətini stimullaşdırmamaq
Bu yanaşma – genetik reallığı passiv şəkildə qəbul etməkdir. Halbuki elm deyir:
-
Qidalanma dəyişsə, metabolik genlərin fəaliyyəti dəyişir.
-
Hərəkət artsa, ürək-damar sistemini qoruyan genlər aktivləşir.
-
Meditasiya və nəfəs məşqləri stress hormonlarını azaldır və gen ifadəsinə təsir edir.
Cəmiyyət bunu anlamalıdır: genetik kod dəyişməsə də, onun “səsi” dəyişkəndir – bəzən yüksəlir, bəzən susur. Bu səsləri biz və ətrafımız tənzimləyirik.
T – Tədqiqat baxışı: Ətraf mühit gen ifadəsini necə dəyişir?
Epigenetika sahəsində aparılan yeni tədqiqatlar bu anlayışı ciddi şəkildə dəyişdirib. Əsas nəticələr:
-
Ana və uşağın qidalanması
Harvard və Stanford araşdırmaları göstərir ki, həm hamiləlik dövründə, həm də doğuşdan sonrakı ilk illərdə qidalanma uşağın DNT-metilasiya xəritəsini dəyişdirir. Bu, gələcəkdə piylənmə, allergiya və psixi pozğunluq riskini təsir edir. -
Stress və travmaların irsiliyi
Holokost qurbanlarının nəvələrində stressə qarşı həssaslıqla bağlı epigenetik dəyişikliklər aşkar olunub. Bu da göstərir ki, travmalar genlə yox, gen ifadəsi ilə ötürülə bilər. -
Siqaret və hava çirkliliyi
Siqaret çəkən insanlarda müəyyən gen bölgələrinin metilləşməsi pozulur. Bu da immun sistemi zəiflədir, xərçəng riskini artırır və detoks mexanizmlərini pozur. -
İdman və gen aktivliyi
Fiziki hərəkət zamanı skelet əzələlərində gen ifadəsi dəyişir. Bu da metabolik sağlamlığı və insulin həssaslığını artırır. -
Daxili sakitlik və beyin genləri
Meditasiya, nəfəs məşqləri və pozitiv düşüncə BDNF geninin aktivliyini artırır – bu da yaddaşı, öyrənmə bacarığını və zehni dayanıqlılığı gücləndirir.
Nəticə: DNT alın yazısı deyil – biz onu necə oxuyuruq, o dəyişir
Genlər bizə verilmiş kitabdır. Amma bu kitabdan hansı səhifəni oxuyacağımızı biz və yaşadığımız mühit seçir.
Bu gün elmi faktlar sübut edir:
-
Genetik miras sabitdir, amma ifadəsi dəyişkəndir.
-
Həyat tərzi, mühit və hisslər epigenetikaya təsir edir.
-
İnsan genlərinə qarşı daha şüurlu və məsuliyyətli yanaşmalıdır.
Bu həm ümid, həm də çağırışdır:
Genlərimizi bəraətlə deyil, fürsətlə qarşılamalıyıq.