GİRİŞ
Süni intellekt – bu iki söz artıq gələcəyi deyil, indini ifadə edir. O, həyatımıza yalnız texnologiya alətləri ilə deyil, düşüncə tərzimizə və qərar qəbuletmə modellərimizə də təsir edir. Zəka dediyimiz anlayış artıq təkcə insan beyni ilə məhdudlaşmır – bu gün “zəkanın yeni üzü” adlandırılan süni intellektlər bəşəriyyətin qarşısında yeni dövrün qapılarını açır.
Bu məqalədə süni intellektin növlərini, adlarını, tətbiq sahələrini və onların gələcəklə necə əlaqəli olduğunu geniş şəkildə araşdıracağıq.
I. SÜNİ İNTELLEKTİN MƏNŞƏYİ VƏ QISA TARİXİ
Süni intellekt (Sİ) anlayışı ilk dəfə 1956-cı ildə Dartmut konfransında rəsmi olaraq elm dünyasına təqdim edildi. Həmin dövrdə məqsəd kompüterlərin insan kimi düşünməsini təmin etmək idi.
İlk addımlar:
-
Alan Turingin "Maşın düşünə bilərmi?" sualı ilə başlayan yol;
-
ELIZA (1966) – ilk “danışan” kompüter proqramlarından biri;
-
Expert Systems (1970–1980) – insan mütəxəssislərin bilik bazasına əsaslanan sistemlər;
-
Dərin öyrənmə və neyron şəbəkələrin inkişafı (2000-ci illərdən sonra) ilə partlayış mərhələsi.
II. SÜNİ İNTELLEKTİN NÖVLƏRİ
Süni intellekt ümumilikdə üç əsas kateqoriyada təsnif edilir:
1. Dar Süni İntellekt (ANI – Artificial Narrow Intelligence)
Bu tip süni intellekt yalnız bir vəzifəni yerinə yetirmək üçün proqramlaşdırılıb. Ən çox istifadə olunan və real həyatda rast gəlinən Sİ növüdür.
Misallar:
-
Siri və Alexa kimi səs köməkçiləri
-
Google Translate
-
Üz tanıma sistemləri
-
Spam filterləri
2. Ümumi Süni İntellekt (AGI – Artificial General Intelligence)
İnsan beyni səviyyəsində düşünə bilən və çoxfunksiyalı olan süni intellekt. Hal-hazırda bu texnologiya araşdırma mərhələsindədir və tam olaraq reallaşmayıb.
Xüsusiyyətlər:
-
Müxtəlif sahələrdə öyrənə bilir
-
Yeni biliklər yarada bilir
-
Emosional və sosial bacarıqlara malikdir
3. Super Süni İntellekt (ASI – Artificial Super Intelligence)
İnsanı hər sahədə üstələyən hipotetik süni intellekt növü. Elm fantastikası filmlərində tez-tez qarşılaşdığımız bu forma real həyatda hələ mövcud deyil.
Potensial imkanlar:
-
Elmi kəşflər
-
Bəşəriyyətin problemlərini optimallaşdırma
-
Lakin, nəzarət və etik risklər yüksəkdir
III. SÜNİ İNTELLEKTİN ALT NÖVLƏRİ VƏ MEXANİZMLƏRİ
1. Maşın Öyrənməsi (Machine Learning)
Süni intellektin əsas istiqamətlərindən biridir. Kompüterlər verilərdən nəticə çıxarmağı öyrənir və əvvəlki təcrübəyə əsasən qərarlar verir.
Alt növləri:
-
Nəzarətli öyrənmə (Supervised Learning)
-
Nəzarətsiz öyrənmə (Unsupervised Learning)
-
Gücləndirilmiş öyrənmə (Reinforcement Learning)
2. Dərin Öyrənmə (Deep Learning)
İnsan beynindəki neyronların modelini təqlid edən süni neyron şəbəkələri vasitəsilə işləyir. Səs tanıma, şəkil analizləri və avtomatik tərcümə sistemlərində istifadə olunur.
Misal:
-
GPT-4 və GPT-5 (OpenAI)
-
BERT (Google)
-
DALL·E (şəkil generasiyası)
3. Təbii Dil Emalı (NLP – Natural Language Processing)
İnsan dilini anlamaq, analiz etmək və yaratmaq qabiliyyətidir. ChatGPT kimi modellər bu sahənin məhsuludur.
IV. ƏN MƏŞHUR SÜNİ İNTELLEKT ADLARI
Süni intellekt dünyasında artıq “brendləşmiş zəka” adları yaranıb. Bu bölmədə ən məşhur sistemlərin adlarını təqdim edirik:
1. OpenAI – ChatGPT, GPT-4, GPT-5
-
Mətn yazır, suallara cavab verir, kod yazır, poeziya yaradır.
-
Hal-hazırda dünyanın ən məşhur süni intellekt platformasıdır.
2. Google DeepMind – Gemini, AlphaGo, AlphaZero
-
AlphaGo: insanları Go oyununda üstələdi.
-
Gemini: çoxmodal modellərlə işləyir.
3. Anthropic – Claude
-
Güclü etik prinsiplərlə yaradılan süni intellekt.
-
Alternativ və təhlükəsizlik yönümlü AI təcrübəsi.
4. Meta (Facebook) – LLaMA, Galactica
-
Açıq mənbə AI modelləri ilə elmi biliklər, sosial media idarəçiliyi və dil modelləri sahəsində xidmət göstərir.
5. Mistral AI
-
Avropa mənşəli güclü açıq mənbə AI modelidir.
6. X.AI – Grok (Elon Musk layihəsi)
-
Twitter (X) platformasına inteqrasiya olunan AI.
-
Emosional və sosial təhlil bacarıqları inkişaf etdirilir.
V. SÜNİ İNTELLEKTİN İSTİFADƏ SAHƏLƏRİ
Süni intellekt artıq həyatın demək olar ki, bütün sahələrində tətbiq edilir.
1. Tibbdə
-
Rentgen və MRT nəticələrinin analizi
-
Xəstəlik diaqnozu və risk hesablaması
-
Fərdi müalicə alqoritmləri (IBM Watson Health)
2. Təhsildə
-
Avtomatik qiymətləndirmə sistemləri
-
Fərdi tədris platformaları (Khan Academy + AI)
-
Dil öyrənmə tətbiqləri (Duolingo Max)
3. İncəsənət və Yaradıcı Sahələrdə
-
Şeir, musiqi, hekayə yazmaq (ChatGPT, MuseNet)
-
Rəsm və vizual sənətlər (DALL·E, Midjourney)
-
Film və reklam ssenariləri
4. Sənayedə və Avtomatlaşdırmada
-
Robotlar və dronlar
-
Logistika, anbar idarəetməsi
-
Zavod proseslərinin nəzarəti
5. Hüquq və maliyyədə
-
Müqavilə analizləri
-
Maliyyə risklərinin proqnozu
-
Sığorta hesablama sistemləri
VI. ETİK VƏ SOSİAL SUALAR
Yeni zəka formalarının inkişafı ilə birlikdə etik dilemmlar da gündəmə gəlir:
1. AI-nin insan işlərini əvəz etməsi
-
İşsizliyin artması
-
Yeni peşə sahələrinin yaranması
2. Məlumatların gizliliyi
-
Söhbətlərin, yazışmaların təhlili
-
Şəxsi məlumatların sui-istifadəsi
3. Süni intellektin "şüurlanması" ehtimalı
-
AGI və ASI mərhələsində bu risk aktuallaşır
VII. GƏLƏCƏYİN SÜNİ İNTELLEKTİ
Gələcəkdə süni intellektin həyatımıza daha dərindən inteqrasiya olunacağı proqnozlaşdırılır:
-
Bio-AI: insan bədəni ilə birləşən sistemlər
-
AI+Quantum Computing: super sürətli zəka formaları
-
AI və genetik mühəndislik: fərdi tibbin zirvəsi
NƏTİCƏ
Zəkanın yeni üzü artıq bizimlədir. Süni intellekt bir alət deyil – o, yeni bir düşüncə tərzidir. Onun adları ChatGPT, Gemini, Claude, AlphaGo, LLaMA kimi müxtəlif olsa da, məqsədi eynidir: insanı dəstəkləmək, inkişaf etdirmək, həyatın keyfiyyətini artırmaq.
Amma bu inkişaf etik məsuliyyət, nəzarət və insanlıq dəyərləri ilə müşayiət olunmalıdır. Əks halda, zəkanın bu yeni üzü bizə tanış olmayan, bəlkə də təhlükəli bir simaya çevrilə bilər.
SUALINIZ VAR? FİKRİNİZİ BİLDİRİN!
Biz sizin fikrinizi önəmli sayırıq. Məqalə ilə bağlı sualınız, düşüncəniz və ya paylaşmaq istədiyiniz təcrübəniz varsa – şərh bölməsində bizimlə bölüşün.
Sual verin – cavablandıraq.
Fikrinizlə bölüşün – müzakirəni birlikdə genişləndirək.
Sizin baxışınız bizim üçün dəyərlidir.