SAGLAMLİQ
Giriş: Hormonlar səssiz hökmdarlardır
İnsan orqanizmi bir orkestrdir – hər hormon öz partiyasını çalır, balans pozularsa musiqi disharmonik səslənir. Lakin bu orkestrin görünməz diktatoru var: kortizol. Həyat tempinin sürətləndiyi, stresin normal hal aldığı XXI əsrdə kortizol artıq təkcə “xilas hormonu” deyil, həm də bir məhrumiyyət səbəbkarıdır. Bəs kortizol necə diktator oldu? Müasir insanın hormon balansı necə çökdü?
1. Kortizol nədir? Xilas və ya xəsarət hormonu
Kortizol böyrəküstü vəzilər tərəfindən ifraz olunur və əsas funksiyası stressə cavab vermək, enerjini səfərbər etmək və orqanizmi "təhlükə"dən qorumaqdır. Lakin bu hormonun müvəqqəti artımı faydalı olsa da, xroniki yüksəlişi bir çox sistemi pozur:
-
İmmunitet zəifləyir
-
Qan təzyiqi artır
-
Yaddaş zəifləyir
-
Yuxusuzluq, depressiya, piylənmə yaranır
Bu səbəbdən kortizola həm xilaskar, həm də zərərli diktator deyilir.
2. Stress – müasir həyatın səssiz pandemiyası
Əvvəllər stress anidən yaranırdı – bir təhlükə, bir qaçış, bir döyüş... Lakin müasir insan daim döyüş rejimində yaşayır. Gecikmiş mesajlar, müdir təzyiqi, informasiya seli, mükəmməllik tələbi, sosial müqayisələr... Bunlar beyinə təhlükə siqnalı göndərir və kortizol gündəlik olaraq ifraz olunur.
Bu isə artıq fizioloji deyil, sosial-kulturoloji problemdir.
3. Kortizolun diktaturası: Orqanizmdə çevriliş
Kortizol uzunmüddətli hakimiyyəti ilə orqanizmdə bir sıra “çevrilişlərə” səbəb olur:
-
Qaraciyər və mədəaltı vəzin yükü artır – insulin müqaviməti yaranır
-
Serotonin və dopamin azalır – ruh düşkünlüyü və motivasiya itir
-
Testosteron və östrojen azalır – libidonun zəifləməsi, reproduktiv problemlər yaranır
-
Tiroid hormonları zəifləyir – maddələr mübadiləsi ləngiyir
-
Hipokampus zədələnir – yaddaş və öyrənmə qabiliyyəti azalır
Yəni kortizol nəinki müvəqqəti lider olur, həm də bütün hormon sistemini mərkəzləşdirib avtoritar idarəçiliyə keçirir.
4. Yuxusuzluq və kortizol: Bir-birini qidalandıran iki kabus
Araşdırmalar göstərir ki, yuxu pozğunluğu kortizolu artırır, kortizol isə yuxuya mane olur. Bu bir zəhərli dövr yaradır. İşıq çirkliliyi, sosial media istifadəsi, axşam qəhvəsi və qeyri-düzgün rejim kortizolun səhərdən axşama qədər yüksək səviyyədə qalmasına səbəb olur.
Müasir insan səhər əsəbi, günorta yorğun, axşam isə gərgin olur – bu da yuxu keyfiyyətini öldürür.
5. Hormon balansı pozulanda nə baş verir?
Kortizolun diktaturası təkcə tibbi nəticələr doğurmur. O, sosial və psixoloji həyat keyfiyyətini də dağıdır:
-
Münasibətlərdə həssaslıq artır
-
İş yerində motivasiya azalır
-
Özünü dəyərsiz hiss etmək, tükənmişlik sindromu artır
-
Uşaqlarda və yeniyetmələrdə davranış pozğunluqları formalaşır
Yəni hormon disbalansı – xüsusən kortizolun üstünlüyü – cəmiyyətin emosional və funksional sağlamlığını da təhdid edir.
6. Çıxış yolu varmı? Kortizol diktaturasına qarşı mübarizə planı
Bəli, kortizolu ram etmək mümkündür – lakin bu, həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində strategiyalar tələb edir.
Fərdi addımlar:
-
Səhərlər günəş işığı qəbul edin
-
Axşamlar ekranlardan uzaqlaşın
-
Qısa meditasiya, nəfəs məşqləri və ya gəzinti edin
-
Qəhvə istehlakını tənzimləyin
-
Protein və sağlam yağlarla zəngin qidalanın
-
Hər gün eyni saatda yatmağa çalışın
Cəmiyyət səviyyəsində:
-
İş yerində balanslı iş rejimi tətbiq olunsun
-
Məktəblərdə stress idarəçiliyi tədris edilsin
-
Şəhər mühitləri yaşıl və sakit zonalarla zənginləşdirilsin
-
Media orqanları “təcili xəbər” rejimini azaltsın
Nəticə: Hormon azadlığı mümkünmü?
Kortizol bir siqnal molekuludur – onu lənətləmək yox, anlamaq lazımdır. Müasir həyatın gərginliyi bu hormonu diktatora çevirdi, amma bu diktaturadan qurtuluş mümkündür. Balanslı həyat, şüurlu davranış və təbiətə yaxınlaşmaq – hormon azadlığının açarıdır.
Unutmayaq: xoşbəxtlik – hormonal harmoniyadır.
Y
