İdrak səhvləri və qərəzlər hamımızın düşüncə tərzinə təsir edir. Təsdiq qərəzi, “sınmış pəncərə effekti” və yanlış fərziyyələr — bunlar həyatımızda qərar vermə prosesinə təsir edən çoxsaylı nümunələrdəndir. Gəlin gündəlik həyatımızda tez-tez qarşılaşdığımız 4 güclü qərəz ilə tanış olaq.
1. Qara Kişiləri Daha Böyük və Güclü Görmək
Araşdırmalar göstərir ki, insanlar qara kişiləri, eyni boy və çəkiyə sahib ağ kişilərlə müqayisədə daha böyük və güclü hesab edirlər.
ABŞ-da 950 nəfər üzərində aparılan tədqiqatda iştirakçılara fərqli irqlərə mənsub, amma bənzər fiziki göstəricilərə malik kişilərin şəkilləri göstərilib. Nəticədə qara kişilər ardıcıl olaraq daha iri və güclü qəbul olunub. Hətta bəziləri onların hipotetik qarşıdurmada daha çox təhlükə törədə biləcəyini düşünərək polis zorakılığını haqlı hesab edib.
Diqqətçəkən məqam odur ki, bu qərəzi qara iştirakçılar da paylaşmışdı — onlar da qara kişiləri daha güclü görməyə meyil göstərmişdilər.
Bu tapıntı, qara uşaqların yaşı həddindən artıq qiymətləndirilməsi kimi digər qərəz nümunələri ilə də üst-üstə düşür. Lakin yaxşı xəbər odur ki, təlim və maarifləndirmə ilə bu tip qərəzlərin təsirini azaltmaq mümkündür.
2. Üz İfadələrini Stereotiplərlə Yorumlamaq
Üz ifadələrini çox vaxt düzgün qiymətləndirmirik. Araşdırmalara görə:
-
Qara kişilər, emosiyalarından asılı olmayaraq, daha çox qəzəbli kimi qəbul edilirlər.
-
Qadınlar isə, hansı duyğunu ifadə etmələrindən asılı olmayaraq, daha xoşbəxt görünürlər.
Bu, insanların qəsdən irqçi və ya seksist olması ilə deyil, beynimizin sürətli vizual qısayollar yaratması ilə bağlıdır. Əgər düşünməyə vaxt ayrılarsa, çoxları başa düşər ki, qara kişinin üzündəki ifadə sadəcə yorğunluq ola bilər, yaxud qadının təbəssümü o qədər də “şən” məna daşımır.
Beynimiz həyatda qalmaq üçün tez qərarlar verməyə öyrəşib. Lakin bu qısayollar bəzən yanlış stereotipləri gücləndirir.
3. Xarici Vurğulara Qarşı Etinasızlıq və Güvən
Vurğular (aksan) da qərəzlərimizi formalaşdırır. Güclü cənub vurğusu eşitdikdə həmin şəxsi “cənubdan olan” və ya müəyyən xarakter xüsusiyyətlərinə malik biri kimi qavrayırıq.
Kanadada aparılan araşdırmada iştirakçılar müxtəlif vurğularla deyilən neytral ifadələri qiymətləndiriblər. Nəticədə, insanlar özlərinə bənzər vurğulara sahib şəxslərin fikirlərini daha inandırıcı hesab ediblər.
Burada iki qərəz ortaya çıxır:
-
Bizdən fərqli səslənənlərə daha az güvənirik.
-
Özünəinamla danışan şəxsləri isə həmişə daha etibarlı qəbul edirik.
Bu, gündəlik həyatda sadəcə turistlərlə ünsiyyətdə deyil, həm də təhsil, iş və məhkəmə kimi ciddi kontekstlərdə də əhəmiyyətli nəticələr doğurur.
4. Sosial Statusa Əsaslanan İrq Fərziyyələri
İnsanları yalnız zahiri görkəmlərinə görə deyil, sosial statuslarına görə də fərqli təsnif edirik.
Bir araşdırmada iştirakçılara müxtəlif irqlərin xüsusiyyətlərini daşıyan kompüterlə yaradılmış üzlər göstərilib. İş geyimində olanlar daha çox “ağ”, sarı dişli olanlar isə daha çox “qara” hesab edilib.
Başqa uzunmüddətli araşdırma isə göstərib ki, insanların irqi təsnifatları zamanla dəyişə bilər. Məşğulluq, təhsil, yaşayış yeri və hətta həbsxana təcrübəsi belə, insanların başqaları tərəfindən hansı irqə mənsub hesab olunmasına təsir edir.
Bu fərziyyələr əksər hallarda şüurlu şəkildə edilmir. Beynimiz sadəcə “asan qısayollar” axtarır və stereotiplərdən istifadə edir.
Nəticə
Bu qərəzlər insan beyninin necə işlədiyini anlamaq üçün maraqlı nümunələrdir. Onları tanımaq və şüurlu şəkildə üzərində düşünmək, həm gündəlik həyatımızda, həm də cəmiyyət səviyyəsində daha ədalətli qərarlar verməyimizə kömək edə bilər.