İNSANLAR NİYƏ FƏRQLİDİR?

Şəxsiyyət Tipləri və Həyat Tərzləri

GİRİŞ: Bir bədən, milyon düşüncə

İnsan bədəni eynidir – göz, ürək, beyin, damarlar… Lakin hər kəs fərqlidir. Eyni evdə böyüyən iki uşaq belə bir-birindən tamamən fərqli xarakter göstərə bilər. Eyni məktəbdə oxuyan, eyni dəyərlərlə tərbiyə alan insanlar tamamilə fərqli həyat seçimləri edə bilər. Bəs niyə?
Bu sual əsrlərdir filosofların, alimlərin və psixoloqların diqqət mərkəzindədir. Bu məqalədə biz şəxsiyyətin nə olduğunu, niyə hər kəsin fərqli olduğunu, şəxsiyyət tiplərini, onların həyat tərzinə təsirini, şəxsiyyətin genetik və sosial köklərini, və insanın özünü tanımasının həyat keyfiyyətinə təsirini araşdıracağıq.

I FƏSİL: Şəxsiyyət Nədir?

1.1. Tərif və mənşə

Şəxsiyyət – insanın dünyanı necə qavradığını, başqaları ilə necə ünsiyyət qurduğunu və həyatı necə yaşadığını müəyyən edən daxili və sabit xüsusiyyətlər toplusudur. Bu xüsusiyyətlərə daxildir:

• Düşüncə tərzi

• Emosional reaksiya

• Maraq və seçimlər

• İradə gücü

• Davranış modelləri

Latınca "persona" sözü – maska mənasına gəlir. Qədim teatrda aktyorların taxdığı maska onların obrazını təmsil edirdi. Bu anlayış zamanla insanın "əsl üzü" deyil, cəmiyyətə göstərdiyi "rol" mənasında istifadə olunmağa başlandı.

II FƏSİL: İnsan Niyə Fərqlidir?

2.1. Genetik kod – doğulan kimlik

İnsan bədənindəki genlər, şəxsiyyətin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Əsəbi, sakit, dinamik və ya pessimist xarakterlərin bəziləri doğuşdan gəlmə xüsusiyyətlərə bağlı ola bilər.

• İkizlər üzərində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, eyni genetik quruluşa malik insanlar bənzər psixoloji meyllər göstərirlər, hətta fərqli ailələrdə böyüsələr də.

2.2. Ətraf mühit – yazılan talelər

• Ailə münasibətləri

• Məktəb və müəllimlər

• Dost çevrəsi

• Cəmiyyətin dəyərləri

• Uğur və uğursuzluqlar

Bütün bunlar insanın xarakterini “formalaşdırır”. Yəni şəxsiyyət həm doğulur, həm də yetişdirilir.

2.3. Təbii və öyrənilmiş davranışlar

Məsələn, bir uşaq doğuşdan çox aktiv ola bilər, lakin onu daim susduran bir mühit onun daha passiv və qorxaq xarakter qazanmasına səbəb ola bilər.

III FƏSİL: Şəxsiyyət Tipləri – İnsanlar Necə Qruplaşdırılır?

3.1. Hippokrat və dörd təbiət
Ən qədim şəxsiyyət təsnifatı Hippokrat tərəfindən verilmişdir:

1. Sangvinik – Şən, sosial, açıq

2. Xolerik – Qəzəbli, enerjili, lider ruhlu

3. Fleqmatik – Sakit, təmkinli, düşüncəli

4. Melanxolik – Həssas, təhlilçi, utancaq

3.2. Myers-Briggs Tipoloji Sistemi (MBTI)
Bu sistemə görə 16 fərqli şəxsiyyət tipi mövcuddur. Aşağıdakılar əsas 4 ziddiyyəti müəyyən edir:

• Ekstravert (E) vs İntravert (I)

• Hiss (S) vs İntuisiyaya əsaslanan (N)

• Məntiq (T) vs Hissiyat (F)

• Qərarlı (J) vs Adaptiv (P)

Məsələn: INFJ – idealist və düşüncəli bir lider, ESTP – macərapərəst və praktik insan.

3.3. Enneagram Sistemi
Bu modelə görə 9 əsas şəxsiyyət tipi var:

1. İslahatçı

2. Yardımçı

3. Nailiyyətçi

4. Fərqlənmək istəyən

5. Təhlilçi

6. Şübhəçi

7. Macərapərəst

8. Lider

9. Barışçıl

Hər tipin öz "qanadı", yəni əlavə xassələri də ola bilər.

IV FƏSİL: Şəxsiyyət Həyat Tərzinə Necə Təsir Edir?

4.1. İş və peşə seçimi

• Lider tipli insanlar daha çox idarəçi, müəllim, həkim kimi rollarda rahat hiss edir.

• Yaradıcılıq meyilli insanlar isə yazar, dizayner, musiqiçi kimi peşələrdə özünü ifadə edir.

4.2. Münasibətlərdə şəxsiyyət

• Ekstravertlər tez aşiq ola bilər, lakin ünsiyyət problemi olan intravertlə çətinlik yaşaya bilər.

• Empatiya qabiliyyəti yüksək olan şəxsiyyətlər daha dərin və sabit münasibətlər qurur.

4.3. Streslə mübarizə tərzi

• Bəziləri stress anında danışaraq boşalır, bəziləri susaraq içinə çəkilir.

• Psixoloji möhkəmlik – şəxsiyyətin “çökənmi, dözənmi” olduğunu müəyyən edir.

V FƏSİL: Özünü Tanımaq – Ən Böyük Güc

5.1. Güclü və zəif tərəflərini tanımaq

Hər insanın içində bir qalib və bir çarəsiz var. Öz güclü tərəflərini tanımaq, zəif tərəfləri ilə barışmaq – psixoloji inkişafın əsas yoludur.

5.2. Özünüdərk = daha sağlam həyat

• Özünü tanıyan insan hansı işdə, hansı mühitdə, hansı münasibətdə rahat olduğunu bilir.

• Özünü tanımayan insan isə özünü başqalarının həyatına salmağa çalışır – bu isə tükənmişlik yaradır.

5.3. Psixoterapiya və şəxsiyyət analizi

Bugünkü psixologiyada müxtəlif testlər və terapiya üsulları ilə insanlara öz şəxsiyyətini anlamağa kömək olunur:

• MBTI testi

• Enneagram

• Big Five Personality Model (Beş Faktorlu Model)

NƏTİCƏ: Fərqlilik – zəiflik yox, gözəllikdir

İnsanların fərqli olması – problem deyil, həyatın rəngidir. Dünya, bir rəngin üstün olduğu yer deyil – hər rəngin dəyər qazandığı bir palitradır. Kimimiz düşünür, kimimiz hiss edir. Kimimiz danışır, kimimiz yazır. Amma hər birimiz bu fərqliliklə bu dünyanın lazımlı bir parçasıyıq.

Sonda:

Özünüzü başqası ilə müqayisə etməyin.
Çünki siz heç kim deyilsiniz.
Siz – sizsiniz.

Sual və Rəy

 Siz hansı şəxsiyyət tipinə aidsiniz? Özünüzü daha çox hansında görürsünüz – düşünən, hiss edən, liderlik edən, yoxsa sakit müşahidəçi?

 Sizcə, insanlar doğularkənmi fərqlidir, yoxsa həyat onları dəyişdirirmi?

 Rəyinizi bizimlə bölüşün – çünki hər fikir bir şəxsiyyətin səsidir.