I. GİRİŞ: DNT – bədənimizin görünməyən ssenarisi
Biz hər gün özümüz haqqında bir çox şey bilirik: adımız, yaşımız, harada yaşadığımız, nə işlə məşğul olduğumuz. Amma bədənimizin ən əsas sirri – DNT kodumuz – gözümüzdən gizlidir. O, nə danışırsa, bədən ona tabe olur.
Sanki bədənimizin içində bir yazıçı var. O, necə nəfəs alacağımızı, hansı saç rəngimiz olacağını, hətta bəzi hallarda hansı xəstəliklərə tutulacağımızı əvvəlcədən yazıb.
Bu yazıçı – GENLƏRİMİZDİR.
II. GENLƏR NƏDİR VƏ NECƏ İŞLƏYİR?
DNT və Gen anlayışı
DNT – Dezoksiribonuklein turşusu – bədənimizdəki genetik məlumatın daşıyıcısıdır. Hər insanın hüceyrəsində eyni DNT kodu yerləşir. Bu DNT spiral formasında 3 milyard “hərfdən” ibarət genetik bir yazıdır.
GEN isə DNT-dəki xüsusi bir parçadır və bədəndə müəyyən bir funksiyanı idarə edən bir hissədir. Məsələn:
-
Bir gen göz rəngini müəyyən edir
-
Başqa bir gen insulin hormonunun istehsalını tənzimləyir
-
Üçüncüsü isə hüceyrə bölünməsinə nəzarət edir
III. XƏSTƏLİKLƏR VƏ GENLƏR ARASINDA BAĞ
Genetik xəstəlik nədir?
Genetik xəstəlik – DNT-dəki dəyişikliklər (mutasiyalar) nəticəsində ortaya çıxan xəstəliklərdir. Bu dəyişikliklər irsi ola bilər (valideyndən ötürülür) və ya həyat boyu qazanıla bilər.
Genetik xəstəliklərə misallar:
-
Daun sindromu – xromosom sayının artıq olması
-
Talasemiya – qan genindəki mutasiya
-
Hemofiliya – qanın laxtalanmasına təsir edən gen çatışmazlığı
-
Fenilketonuriya – amin turşusu parçalanmasında problem
IV. XƏSTƏLİK RİSKİNİ ARTIRAN GENLƏR
BRCA1 və BRCA2 genləri:
-
Bu genlər normalda şiş əleyhinə funksiyaya malikdir.
-
Mutasiyaya uğradıqda döş və yumurtalıq xərçəngi riski artır.
-
Angelina Jolie bu genə sahib olduğunu öyrəndikdən sonra önləyici cərrahiyə etdirmişdi.
APOE gen variantı:
-
Bu genin bəzi versiyaları Alzheimer xəstəliyinə meyilliliyi artırır.
HLA genləri:
-
Bu gen qrupu autoimmun xəstəliklərlə, o cümlədən Skleroz, Lupus, Çölyak və Revmatoid artritlə əlaqələndirilir.
V. EPİGENETİKA – GEN VAR, AMMA SUSUR
Hər şey yalnız genlərlə bitmir. Bəzən gen var, amma ifadə olunmur. Bu, epigenetikanın sahəsidir.
Epigenetika nədir?
Epigenetika – genin ifadəsini dəyişən, lakin DNT-nin özünü dəyişməyən mexanizmlərdir. Sadə dillə desək: gen var, amma açar bağlıdır.
Epigenetik faktorlar:
-
Qidalanma
-
Stress
-
Yuxusuzluq
-
Kimyəvi maddələr
-
Toksinlər
-
Travmalar
Nümunə: Eyni genə sahib iki əkiz – biri sağlamdır, digəri isə xərçəngə tutulur. Niyə? Epigenetik faktorlar fərqlidir.
VI. GƏLƏCƏYİN TƏBBİ – GENƏ BAX, GƏLƏCƏYİ OXU
Artıq elm bizə genetik analizlərlə xəstəlik riskini əvvəlcədən müəyyən etmə imkanı verir.
DNT testləri ilə nə bilmək mümkündür?
-
Hər hansı irsi xəstəliyə meyillilik
-
Hormon səviyyələri ilə bağlı genetik məlumatlar
-
Bədənə uyğun pəhriz tövsiyələri (nutrigetika)
-
İdman tipi (güc, dözümlülük)
-
İnsanın dərmanlara reaksiyası (farmakogenetika)
VII. GENLƏRİ DƏYİŞMƏK – YAXŞI YOXSA TƏHLÜKƏLİ?
CRISPR texnologiyası:
Genləri “kəsmək və düzəltmək” mümkün olur. Məsələn:
-
Bir gen çıxarılır
-
Sağlam versiyası əlavə olunur
Nümunə:
-
Orak hüceyrəli anemiyası artıq gen terapiyası ilə müalicə olunur.
-
Distrofiya, xərçəng, nadir genetik xəstəliklər üçün ümid yaranır.
Amma bu texnologiya ilə etik suallar da artır:
-
Körpənin “dizayn edilməsi” doğru mu?
-
Ədalət və bərabərlik necə təmin ediləcək?
-
Genləri dəyişmək insanlığı dəyişməkdirmi?
VIII. DİNİ VƏ ETİK BAXIŞLAR
-
İslam: Həyatın qorunması əsasdır. Gen terapiyası əgər müalicədirsə və başqa alternativ yoxdursa, caiz sayılır.
-
Xristianlıq və Yəhudilik: İnsan genlərini dəyişmək Allahın işinə qarışmaq kimi qəbul oluna bilər.
-
Etik baxım: Genetik ayrı-seçkilik, “genetik üst insan” anlayışına səbəb olmamalıdır.
IX. SON SÖZ: GEN SƏNİN QƏDƏRİN DEYİL
Bəli, genlər bizim haqqımızda çox şey danışır. Amma yalnız genlər yox, seçimlərimiz də bizim gələcəyimizi yazır. Sənin DNT-n genetik meyilləri göstərir, amma həyat tərzin onu ya aktiv edir, ya da susdurur.
Sənin genetik mirasın bir kitabdır, amma sən onun hansı səhifəsini oxuyacağını seçirsən.
Sual
Sizcə insanın genetik kodu onun taleyini müəyyənləşdirirmi?
Yoxsa həyat tərzi və seçimlər bu kodu dəyişdirə bilər?
Rəyinizi bildirin
Bu mövzu ilə bağlı fikirləriniz bizim üçün çox önəmlidir.
Genlər bizi idarə edir, yoxsa biz genləri?
Şərh bölməsində düşüncənizi paylaşın – biz və digər oxucularla birlikdə bu sual ətrafında düşünək.