Cazibə qüvvəsi Yerdəki həyatın davamlılığı və Günəş sistemimizdəki planetlərin hərəkəti üçün əsas mexanizmdir. Onun təbiətini anlamaq sürət, kütlə, orbit və gelgitlər kimi fundamental anlayışları daha yaxşı dərk etməyə kömək edir. Gəlin cazibə ilə bağlı bəzi maraqlı faktlara nəzər salaq:
Əsas anlayışlar
-
Cazibə və kütlə: Kütləsi olan bütün cisimlər bir-birini cəlb edir. Bu qarşılıqlı təsir “cazibə qüvvəsi” adlanır.
-
Orbitlər: Cazibə qüvvəsi Yeri və digər planetləri Günəş ətrafında, həmçinin Ayı Yer ətrafında orbitdə saxlayır.
-
Gelgitlər: Yer üzündə müşahidə olunan daşqınlar və çəkilmələr həm Yerin fırlanması, həm də Ay və Günəşin cazibə təsirinin nəticəsidir.
Maraqlı faktlar
-
Marsdakı çəki fərqi: Marsda cazibə qüvvəsi Yerdən daha zəifdir. Yer üzündə 200 kq ağırlığında olan insan Marsda təxminən 76 kq gələrdi.
-
Elm tarixi: İsaak Nyuton cazibə qüvvəsi nəzəriyyəsini formalaşdırarkən, ağacdan düşən almanı müşahidə etməsindən ilhamlandığına inanılır.
-
Eynşteyn və müasir fizika: Nyutonun “universal cazibə qanunu” əksər hallarda dəqiq nəticələr versə də, müasir fizikada cazibə qüvvəsini izah etmək üçün Albert Eynşteynin “ümumi nisbilik nəzəriyyəsi” istifadə olunur.
Dünyada cazibə
-
Sərbəst düşmə sürətlənməsi: Yerdə cazibə qüvvəsinin yaratdığı sürətlənmə orta hesabla 9,8 m/s² təşkil edir. Hava müqaviməti nəzərə alınmasa, düşən cismin sürəti hər saniyə 9,8 metr artır.
-
Atmosferdən kənarda cazibə: Yerdən cəmi 100 km yuxarıda cazibə qüvvəsi səthdəkinin yalnız 3% azdır.
İnsan və cazibə qüvvəsi
-
İnsan bədəni müəyyən dərəcədə yüksək “g qüvvələrinə” tab gətirə bilir. Bu, aviasiya manevrlərində, kosmik təlimlərdə və idman yarışlarında müşahidə olunur.
-
ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin təcrübəçisi John Stapp 46,2 g-lik sürətlənməni könüllü şəkildə yaşayıb – bu, indiyədək qeydə alınan ən yüksək göstəricidir.
-
Formula 1 sürücüləri güclü əyləclər zamanı təqribən 5 g qüvvəyə məruz qalırlar. Qəza zamanı isə bu göstərici 100 g-dən çox ola bilər.
-
Bəzi əyləncə parklarında yerləşən diyircəkli dağlarda (roller coaster) isə adətən 4–6 g arasında qüvvələr müşahidə olunur.
Cazibənin tətbiqləri
-
Enerji potensialı: Bir cismin hündürlüyü artdıqca, onun cazibə potensial enerjisi də artır.
-
Orta əsrlərdə trebuchetlər: Tarixi dövrlərdə trebuchet adlı mühasirə silahları cazibə potensial enerjisini daş və mərmiləri uzaq məsafələrə atmaq üçün istifadə edirdi.
-
Müasir dövrdə: Bugünkü dünyada isə su elektrik stansiyaları suyun hündürlükdən aşağı axması nəticəsində yaranan cazibə enerjisindən elektrik enerjisi istehsal edir.