Azərbaycanın Sirləri: Gedib Qayıtmayan Yollar və Unudulmuş Kəndlər

S – Sosial baxış: Unudulmuş torpaqların sosial səssizliyi

Azərbaycan ərazisində min illərlə formalaşmış kəndlər və yollar var ki, zamanla insan ayağından kənar qalıb, yaddaşlardan silinib. Bir vaxtlar həyatın qaynadığı, toyların qurulduğu, uşaq gülüşlərinin səsləndiyi kəndlər indi sükutun hökm sürdüyü yerlərə çevrilib. Bu kəndlərin çoxu təbii fəlakətlər, müharibələr və ya geosiyasi səbəblər ucbatından boşaldılıb. Bəziləri isə mistik və anlaşılmaz hadisələrlə yadda qalıb – el arasında “gedib qayıtmayan yollar” adlandırılan bu ərazilər artıq miflərlə iç-içədir.

Unudulanların səssiz səsi

Gedib qayıtmayan yollar – bu sözlər təkcə coğrafi mənanı deyil, həm də psixoloji və simvolik anlamı daşıyır. İnsanların bir vaxtlar yaşadığı, lakin sonra izsiz yoxa çıxdığı kəndlər sosial yaddaşda müəmmalı və eyni zamanda kədərli hekayələrlə yaşayır. Bu kəndlərdə doğulanlar bəzən heç doğma yerlərinə qayıda bilmir. Digərləri isə onların varlığından belə xəbərsizdir.

A – Akademik araşdırma: Tarixi və coğrafi reallıqlar

1. Qayıtmayan yollar – fakt, mif, yoxsa keçid?

Azərbaycanın bəzi bölgələrində yollar var ki, əhali bu yollarla bağlı qeyri-adi hadisələrdən danışır. Məsələn:

• Lerikdə “ölülər yolu” adlanan bir dağ keçidi var ki, yerli əhali bu yoldan keçənlərin qəzaya uğradığını, ya da yolunu azaraq geri qayıtmadığını söyləyir.

• Quba bölgəsindəki dağ yollarında bəzi çobanlar bir neçə dəfə “sanki görünməz divar”la qarşılaşdıqlarını və sanki başqa bir dünyaya addım atdıqlarını iddia edirlər.

2. Tarixi boşalmaların səbəbləri

Bir çox kəndlərdə əhalinin köçməsinin əsas səbəbləri bunlardır:

• Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi nəticəsində sərhəd kəndləri boşaldıldı.

• Su basqınları və torpaq sürüşmələri səbəbindən bəzi kəndlər məhv oldu. Məsələn, Qax rayonundakı Zərnava kəndi bir neçə dəfə torpaq sürüşməsinin qurbanı olub.

• İqtisadi imkanların olmaması, kənd həyatından şəhərə kütləvi köç.

3. Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatlarının hesabatları

AMEA və digər elmi mərkəzlərin hesabatlarında qeyd olunur ki, son 50 ildə Azərbaycanda 300-dən artıq kənd boşalmış, bir çoxu isə xəritələrdən silinmişdir. Bu kəndlərin adları indi yalnız yaşlıların yaddaşında qalır.

İ – İctimai münasibət: Mistikaya və qorxuya baxış

1. Yerli miflər və xalq arasında dolaşan əfsanələr

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində bu unudulmuş yerlər haqqında inanılmaz əfsanələr dolaşır:

• “Yoxa çıxan çoban” əfsanəsi – Zaqatala dağlarında bir çobanın sürüsü ilə birlikdə yoxa çıxması və səsinin yalnız gecələr eşidilməsi.

• “Gizli tunel” – Şəki və Qəbələ arasında yerli əhalinin danışdığına görə, yerin altından keçən və sonu olmayan bir tunel var.

• “İşıqlı çinar” – Tovuzun dağlıq kəndlərindən birində hər gecə parlayan bir çinar ağacından bəhs edən əfsanə.

2. İctimai reaksiyalar və qorxular

Bu yerlərə getməkdən imtina edənlər az deyil. Bəzən insanlar bu kəndlərin adını belə çəkməkdən çəkinir. Qorxu hissi, keçmişin ağrısı və metafizik inanc bu əraziləri sanki qadağan zonalara çevirib.

T – Təhlil və təkliflər: Bu kəndləri necə yaşatmaq olar?

1. Mədəniyyətin bərpası

• Rəvayət turizmi – Bu yerlərdə mistik hekayələrin izləri ilə turizm marşrutları yaradılaraq həm iqtisadi fayda, həm də tarixə sayğı təmin edilə bilər.

• Unudulmuş kənd festivalları – Hər il bir və ya bir neçə unudulmuş kənddə xalq yaradıcılığı festivalları təşkil edilə bilər.

2. Rəqəmsal yaddaş layihələri

• “Unudulmuş kəndlər” xəritəsi – Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindəki boşalmış və ya məhv olmuş kəndlərin rəqəmsal xəritəsi yaradılmalıdır.

• Multimedia arxivlər – Qocaların dilindən bu kəndlərin hekayələri videoya çəkilərək gələcək nəsillərə ötürülməlidir.

3. Gənclər üçün ekspedisiyalar

Universitetlərlə birlikdə ekspedisiyalar təşkil edilə bilər. Tələbələr bu yerlərdə tədqiqatlar aparar, video bloq və sənədli filmlər hazırlayaraq sosial şəbəkələrdə yayar.

Unudulmuş Kəndlərdən Bəziləri

1. Xınalıqdan o tərəfə – Quba dağlarının arxası

Xınalıq kəndi tanınsa da, ondan daha uzaqda olan Girdahur, Əlik, Laza kimi kəndlər unudulmuş vəziyyətdədir. Yol çətinliyi, qış aylarında təcrid olunma bu kəndləri səssizliyə qərq edib.

2. Laçın və Kəlbəcərin itirilmiş kəndləri

İşğaldan əvvəl burada olan kəndlərin çoxu yerli əhalinin əfsanələri ilə yadda qalıb: Susuzluq, Ağbulaq, Məzrə kimi kəndlər indi bərpa gözləyir.

3. Tovuz və Şəmkir sərhəd kəndləri

Burada yerləşən bəzi kəndlər bir vaxtlar sərhəd keçidi idi, amma təhlükə səbəbilə insanlar oraları tərk etdi. Hazırda bəzilərində yalnız bir neçə ailə qalıb.

Sənin düşüncən nədir?

Bu unudulmuş kəndlər sənə nə deyir?
Səncə, yaddaşdan silinən bu yerləri necə yaşatmaq olar? Bəlkə sənin də bildiyin belə bir kənd, ya da gizli bir yol var?

 Düşüncələrini bizimlə bölüş. Hər səs, hər fikir – bu yerlərin susqunluğunu bir az da azaldır.