Giriş
Azərbaycanın ən maraqlı təbiət möcüzələrindən biri olan Yanardağ əsrlərdir insanları heyrətləndirir. Səthi görünüşdə bu sadəcə bir dağın alov içində olması kimi təsvir edilir, lakin bu mənzərənin arxasında həm qədim miflər, həm də elmi reallıqlar yatır. Bu məqalədə biz "Yanardağ həqiqətən yanırmı?" sualına elmi əsaslarla cavab axtaracaq, eyni zamanda bu təbii fenomenin folklor və mifologiyadakı yerinə də nəzər salacağıq.
I. Yanardağın coğrafi yerləşməsi və ümumi təsviri
Yanardağ Bakı şəhərinin şimal-şərqində, Abşeron yarımadasında, Məhəmmədi kəndi yaxınlığında yerləşir. Təxminən 200 metr uzunluğunda və 2–3 metr hündürlüyündə olan dağın yamacından daima alov qalxır. Bu alovlar nə yağış, nə külək, nə də qarın təsiri ilə sönür. Məhz bu səbəbdən də Yanardağ həm turistlərin, həm də yerli əhalinin marağını daim cəlb edir.
II. Elmi əsas: Yanğın necə və niyə baş verir?
1. Yeraltı qaz sızıntısı
Yanardağın alovlanmasının əsas səbəbi yerin dərin qatlarından səthə çıxan təbii qazların (əsasən metan – CH₄) yanmasıdır. Yer qabığındakı çatlar vasitəsilə səthə sızan bu qazlar havadakı oksigenlə təmasda olduqda yanmağa başlayır.
2. Alovun daimi qalması
Əgər sızma davamlıdırsa və alov bir dəfə alışıbsa, bu yanğın illərlə, hətta əsrlərlə sönmədən davam edə bilər. Elə Yanardağda da eyni hal müşahidə olunur. Bəzən qaz təzyiqinin artması və ya yeraltı hərəkətlər nəticəsində alovlar daha da güclənə bilər.
3. Geoloji səbəblər
Abşeron yarımadası çoxlu geoloji çatlar və qırılma xətləri ilə zəngindir. Bu qırılma xətləri vasitəsilə təbii qazlar səthə çıxır. Bəzi elmi mənbələr bu bölgədə minlərlə kiçik qaz çıxış nöqtəsi olduğunu bildirir.
III. Tarixi qeydlər və ilk müşahidələr
Yanardağın yanması ilə bağlı ilk yazılı mənbələr XIII əsrə aiddir. Məşhur venesiyalı səyyah Marko Polo öz səyahətnaməsində "səmanın içindən çıxan atəşli torpaqlardan" bəhs edir. Daha sonrakı dövrlərdə Şərq səyyahları da buranı təsvir edərkən “torpaq alovu” ifadəsini işlədirlər. Bu, həmin dövrdə bu hadisənin nə qədər sirli və müqəddəs sayıldığını göstərir.
IV. Yanardağla bağlı miflər və inanclar
Yanardağ sadəcə coğrafi və geoloji hadisə deyil – xalq yaddaşında da dərin iz buraxmışdır.
1. Zərdüştilikdə müqəddəs alov
Zərdüştilikdə od müqəddəs ünsür sayılırdı. Yanardağ kimi daim yanan təbii od yerləri zərdüştilər üçün ibadətgaha çevrilirdi. Alov onların Tanrı ilə ünsiyyət vasitəsi, təmizlənmə və günahlardan azad olma simvolu idi.
2. Xalq arasında inanclar
Bəzi inanclara görə, Yanardağ "yerin nəfəs alması"dır. Qədim abşeronlular inanırdılar ki, bu alov yeraltı ruhların mesajıdır və bu yerlərə hörmətsizlik edənləri cəzalandıra bilər. Həmçinin, əfsanələrə görə, bu alov axirətə gedən yolun işığıdır.
3. Şəfa və güc yeri
Qədim dövrlərdə insanlar Yanardağın yaxınlığında qalmağın ruhi və fiziki təmizlənmə verdiyinə inanırdılar. Xəstələr bu bölgəyə gətirilər, alovun qarşısında dualar edilərdi.
V. Yanardağ və turizm: Müasir baxış
Son illər Yanardağ ətrafında turizm infrastrukturu formalaşmışdır. Buraya:
-
Ziyarətçi mərkəzləri
-
Gözətçi meydançaları
-
Məlumat panelləri
-
Alov şouları və gecə turları daxildir.
Bu, həm ölkə daxilindən, həm də xaricdən gələn turistlərin bölgəyə olan marağını artırmışdır. Yanardağ artıq təkcə təbiət hadisəsi deyil – mədəni və iqtisadi bir simvola çevrilmişdir.
VI. Elmi araşdırmalar və Yanardağla bağlı suallar
1. Neçə min ildir yanır?
Bəzi yerli əfsanələr alovun min illərdir sönmədiyini iddia edir. Ancaq elmi baxımdan bu, çətin təsdiqlənən məlumatdır. Sadəcə məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərində də bu yanğın müşahidə olunmuşdur.
2. Niyə bəzi yerlərdə sönür?
Yanardağın bəzi hissələri sönə bilir. Bu, yeraltı qaz təzyiqinin azalması, torpaq sürüşməsi və ya yağışların təsiri ilə baş verir. Amma ümumilikdə alovun yenidən alışması üçün azca qaz və bir qığılcım yetər.
3. Qlobal istiləşməyə təsiri varmı?
Bəzi ekoloqlar bildirirlər ki, bu cür təbii qaz sızmaları atmosferə istixana qazları yayır. Lakin Yanardağdan çıxan qaz miqdarı qlobal ölçüdə o qədər də təsirli deyil. Lakin uzunmüddətli monitorinqlər vacibdir.
VII. Oxşar təbiət hadisələri: Dünya ilə müqayisə
Yanardağ təkcə Azərbaycana məxsus deyil – bənzər fenomenlərə digər ölkələrdə də rast gəlinir:
-
"Yanən Dağ", Türkmənistan – “Cəhənnəm Qapısı” adı ilə məşhurdur. Süni qaz hasilatı zamanı alovlanıb, sönmədən yanır.
-
Eternal Flame Falls, ABŞ – Şəlalənin içində kiçik bir alov daim yanır.
-
Mount Chimaera, Türkiyə – Əsrlərdir yanan qaz sızmaları ilə məşhurdur.
Lakin Yanardağ bu hadisələr içində nadir və əlçatan olması ilə seçilir.
VIII. Elm və mifin kəsişməsi: Hansı daha güclüdür?
Əsrlər boyu elm və mif bir-birinə zidd qoyulub. Ancaq Yanardağ nümunəsində bu fərqlilik əslində tamamlayıcılıq kimi çıxış edir.
-
Elm izah edir: Niyə yanır, necə yanır
-
Mif mənalandırır: Nəyə görə müqəddəsdir, hansı mesajı verir
Bu birlik Yanardağı həm reallığın, həm də inancın birgə rəmzinə çevirir.
Nəticə
Bəli, Yanardağ həqiqətən də yanır. Bu yanğın nə sehrdir, nə də təsadüf – bu, geoloji proseslərin və təbiətin qüdrətinin bir parçasıdır. Lakin xalq yaddaşında, miflərdə və inanc sistemlərində bu yanğın sadəcə fiziki deyil, mənəvi bir işıq olaraq yaşayır. Elm bu alovu ölçür, mif isə onu ruhlandırır.
Yanardağ – Azərbaycanın alovlu kimliyidir. O, torpağın içində yatan enerji kimi, həm qaranlığa nur saçır, həm də düşüncələrimizi alovlandırır.
Sonda: Oxucuya sual
Sizcə, Yanardağ sadəcə alovmu, yoxsa xalqın ruhunun simvoludur? Fikrinizi bizimlə bölüşün!