Giriş: Sükutun içində gizlənən güc
Dünyanın səsi çox vaxt insanın içindəki səsi susdurur. Həyatın təlatümləri, narahatlıqlar, arzular, itkilər, xəstəliklər, xəyanətlər və gözlənilməz sınavlar insanın ruhunu yormadan keçmir. Belə anlarda insan bir sual verir: “Nə edim?”
Həmin anlarda İslamın cavabı sadə, lakin çox dərin olur: Səbr et.
Amma bu söz bəzən insanların gözündə sadəcə “gözlə”, “döz”, “sus” kimi görünür. Halbuki “səbr” İslamda passiv davranış deyil. Səbr ruhun bir növ intizamı, mənənin güclənməsi, insanın öz daxili nizami bərpa etməsi üçün ən böyük ibadətlərdən biridir.
Quranda səbr 90-dan çox yerdə keçir. Allah heç bir əmri səbrsiz təsəvvür etmir, heç bir yüksək mərtəbə səbrsiz verilmir və heç bir sınaq səbrsiz keçilmir. Buna görə də səbr həm insanın özünə, həm də Allahla olan münasibətinə yönəlmiş bir nurdur.
Bu məqalə səbrin nə olduğunu, necə işlədiyini, psixologiyada və İslamda tutduğu yeri, həyatla əlaqəsini, insan ruhunu necə dəyişdirdiyini, həmçinin gündəlik həyatda necə tətbiq olunacağını hərtərəfli izah edir.
I. Səbr nədir? – Daxili sabitlik elmi
“Səbr” sözünün kökü “səbərə” felindən gəlir və “özünü tutmaq”, “özünü qorumaq”, “nəfsi idarə etmək”, “tab gətirmək” mənalarını verir.
İslam alimləri səbrin 3 əsas növünü müəyyənləşdirir:
1. İtaətdə səbr
İnsanın ibadətlərdə ardıcıl və davamlı olması:
– namazı vaxtında qılmaq
– haramdan çəkinmək
– yaxşı əməldə davamlılıq
Bu səbr növü nizam tələb edir və insanı tərbiyələndirir.
2. Günahdan çəkilməkdə səbr
İnsanı günaha aparan vəziyyətlərdə özünü tutmasıdır.
Bu səbr növü daxili güc tələb edir, çünki insanın ən böyük düşməni öz nəfsidir.
3. Müsibətlərdə səbr
İtki, xəstəlik, qəm, ayrılıq, qəzalar, imtahanlar qarşısında göstərilən səbr.
Bu, insanı böyüdən, onu Allaha yaxınlaşdıran səbr növüdür.
II. Səbr niyə İslamda bu qədər mühümdür?
1. Səbr – imanın yarısıdır
Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur:
“İman səbr və şükrdən ibarətdir.”
İnsanı imani cəhətdən yüksəldən, sınavları keçməyə kömək edən əsas sütunlardan biri məhz səbrdir.
2. Səbr Allahın ən sevdiyi əxlaqdır
Quranda dəfələrlə “Allah səbr edənlərlədir” ayəsi keçir.
Bu, Allahın yaxınlığına bir işarədir.
3. Səbr insanın taleyinə təsir edir
Peyğəmbər (s) deyir:
“Səbrin sonu nicatdır.”
Səbr təkcə gözləmək deyil – yaxşı sonluğa aparan yolun adıdır.
4. Səbr – insanı yanlışa aparan hissləri boğur
Hirs, qəzəb, qısqanclıq, tələskənlik… bütün bunlar insanı zərərli qərarlara sürükləyir.
Səbr emosiyanı deyil, qərarı idarə edir.
III. Quran və hədislərdə səbr – ayələrin sükutu
Quranda səbr təkcə bir tövsiyə deyil, bir həyat fəlsəfəsi kimi təqdim olunur.
1. “Əlbəttə, hər çətinlikdən sonra asanlıq vardır.” (İnşirah, 6)
Allah çətinliyin daxilində asanlıq toxumu qoyur. Səbr edən insan həmin toxumu görür.
2. “Səbr edənlərə mükafatları hesabsız veriləcək.” (Zumər, 10)
İbadətlər müəyyən ölçü ilə verilir, səbr isə ölçüsüz, hüdudsuz savab gətirir.
3. “Səbr et! Allahın vədi haqdır.” (Rum, 60)
Allahın vədi – ədalət, rahatlıq və asanlıqdır. Bu, gecikən, amma gecikməklə mükəmməlləşən bir vədidir.
4. Peyğəmbərin səbr nümunələri
– Taifdə daşlananda səbr etdi
– Məkkədən qovulanda səbr etdi
– oğlunu İbrahim’i itirəndə səbr etdi
– Uhudda ağır yaralansa belə səbr etdi
Səbr onun həyatının təkcə bir hissəsi deyildi – həyatının özüdür.
IV. Psixologiyada səbr – Emosional intellektin görünməyən tərəfi
İslamda səbr nə qədər önəmlidirsə, psixologiya da səbrin insan beyninə necə təsir etdiyini elmi olaraq təsdiqləyir.
1. Səbr stres hormonlarını azaldır
Kortizol azalır, serotonin artır.
İnsan daha rasional düşünür.
2. Səbr iradəni gücləndirir
Məşhur “marshmallow testi” göstərdi ki, gözləyə bilən uşaqlar böyüyəndə daha uğurlu olurlar.
3. Səbr – psixoloji dirənişdir (resilience)
İmtahanlardan qaçmayan, onlara uyğunlaşan insan ruhən daha güclü olur.
4. Səbr depressiyanı azaldır
Psixoterapevtlər “cognitive patience” termini istifadə edir:
düşüncələri yavaşlatmaq, panikanı nəzarətdə saxlamaq.
5. Səbrin beyin kimyası
– prefrontal cortex güclənir – qərar vermə mərkəzi
– amigdala sakitləşir – qorxu və panikanı doğuran hissələr
İslam insanın həm ruhunu, həm də beynini qoruyur.
V. Səbrin sosial tərəfi – birlik, ailə və toplumda sakitliyin dayağı
1. Ailədə səbr
Evli cütlüklərin ən böyük problemi tələskənlik, səbirsizlik, emosional reaksiya verməkdir.
Səbr ailə münasibətlərinin bənzəri olmayan qoruyucusudur.
2. Valideyn-övlad münasibətində səbr
Uşaq tərbiyəsinin 70%-i səbrdir.
Qışqırmaq öyrətmir – izah etmək öyrədir.
3. Cəmiyyətdə səbr
Sosial konfliktlərin çoxu insanın “dərhal reaksiya vermə” tələbindən yaranır.
İslam isə “Ən yaxşısı, səbrlə davrananlardır” deyir.
4. İş mühitində səbr
Qərarların tələsik verilməsi uğursuzluq gətirir.
Səbr planlama qabiliyyətini artırır.
5. İctimai dinclik
Səbr bir millətin ruh keyfiyyətidir – səbrli toplumlar daha möhkəm və sabit olur.
VI. Səbrin bədii tərəfi – ruhun poeziyası
Səbr bəzən bir dua kimidir.
Bəzən bir göz yaşının içində gizlənən qürurdur.
Bəzən susmaqdır, amma içində nələr desən də.
Səbr:
– ağrıya verilən cavabdır,
– sevginin təmiz formasıdır,
– insanın özünü tərbiyə etməsidir,
– içindəki fırtınanı yatırmaqdır.
Rumi deyirdi:
“Səbr – bəlkə də insanın içində yetişən ən gözəl gül kimidir.”
VII. Səbr və taleyə iman – İslamın dərin fəlsəfəsi
Taleyə iman – insanın səbrinin mayasıdır.
İslam deyir ki:
– başına gələn hər şey Allahın icazəsi ilədir;
– heç nə, heç vaxt boşuna deyil;
– gecikənlər belə bir hikmətin içindədir.
Səbr taleyin qarşısında susmaq deyil –
taleyi anlamağa çalışmaqdır.
VIII. Səbr necə qazanılır? – Praktik həyat üsulları
1. Nəfəsi yavaşlatmaq
Səbrin başlanğıcı nəfəsdir.
Nəfəs sakitdirsə, beyin də sakitdir.
2. Dua etmək
Dua insanı Allaha bağlayır.
Səbr – duanın yetişməsi üçün lazım olan torpaqdır.
3. Hadisəni yox, hissi idarə etmək
İnsan hadisəni dəyişə bilməz, amma reaksiyasını idarə edə bilər.
4. Gecikmənin hikmətini düşünmək
Hər gecikmənin içində bir qoruma var.
5. Səbr dəftəri tutmaq
Hər gün səni narahat edən 1 hadisəni yaz, yanında “həll yolu” qeyd et.
6. Allahın planına güvənmək
İnsan yalnız gördüyünü bilir – Allah isə görünməyəni.
IX. Səbrin mükafatları – Bu dünya və axirət
1. Dünya mükafatı
– rahatlıq
– daxili güc
– xoşbəxtlik
– düzgün qərarlar
– sağlam münasibətlər
– daha sabit psixologiya
2. Axirət mükafatı
Quranda səbr edənlərə görə hazırlanmış xüsusi bir cənnət dərəcəsindən bəhs edilir.
Bu, Allahın səbrə verdiyi qiymətin əlamətidir.
Nəticə: Səbr bir yoldur – sonu işığa aparan
Səbr yalnız “dözmək” deyil.
Səbr – ruhun kamillik yolu, insanın özünü tapması, ağlın və qəlbin eyni anda olgunlaşması, Allahın insana ən gözəl hədiyyəsidir.
Səbr edən insan:
– özünü tanıyır,
– taleyini anlayır,
– Allahı daha çox hiss edir,
– həyatın sirləri ilə tanış olur.
Səbr edən heç nə itirmir.
Səbr etməyən isə ən böyük xəzinəsini – iç sükutunu itirir.