GİRİŞ
Bəzən bir fincan çay, zamanın sərhədlərini aradan qaldıra bilər. Xəyallarımızda o çay süfrəsi ətrafına kimləri dəvət etməmişik ki? Bu yazıda tarixə iz qoymuş şəxsiyyətlərlə – Nizami Gəncəvidən tutmuş Aristotelə, İbn Sinadan Fridrix Nitsşeyə qədər – sanki eyni masada oturub onların düşüncələrinə qulaq asacağıq. Məqalə sadəcə xəyal deyil, həm də fəlsəfi və bədii bir araşdırmadır: tarixdəki dahilərin ruhuna çağırış, onların sözləri ilə bu günü anlama cəhdi.
I. NİZAMİ GƏNCƏVİ İLƏ ŞEİR DOLU BİR AXŞAMDA
Çayın buxarı qalxır. Nizami susur. Susqunluğu sanki bir şeirə çevrilmək istəyir. Soruşuram:
— Ustad, bu qədər əsərin içində sənin üçün ən doğması hansıdır?
O, gülümsəyir:
— “Xosrov və Şirin.” Çünki orda sevgi var, ağrı var, güc var, qadına dəyər var. Qadını cəbhədəki kişidən daha güclü göstərmək istəyirdim. İnsanı insan edən onun duyğularıdır.
Bir az susur, sonra əlavə edir:
— Mən Gəncədə doğuldum, amma könlüm insanlığın mərkəzindədir. Nə fars, nə türk, nə ərəb – mənim dilim, sevgidir. Kim bu dilin səsini eşidirsə, mənimlə eyni masa arxasındadır.
O an başa düşürəm: Nizami üçün poeziya sadəcə söz deyil – poeziya həyatın ruhudur.
II. İBN SİNA İLƏ İKİNCİ QƏDƏH
Əgər İbn Sina ilə bir çay içsəydik, bu sadə içkinin molekulyar quruluşundan danışmağa başlayardı. Amma ilk sualımı fərqli verdim:
— İnsan bədəni mükəmməldirsə, niyə xəstəlik var?
Dərindən baxır:
— Çünki ruh natamamdır. Bədənlə ruh arasında harmoniya pozulanda xəstəlik yaranır. Hər orqan bir fikrin təzahürüdür. Mənə görə mədədəki yara – içimizdə həll olunmamış qorxunun əlamətidir.
— O zaman müalicə necə olmalıdır?
— Həkim ilk növbədə dinləməyi öyrənməlidir. Xəstənin gözlərinə baxmadan onu müalicə etmək, otaqda lampanı yandırmadan rəngləri fərqləndirməyə çalışmaq kimidir.
İbn Sina ilə çay içmək – əslində ruhun anatomiyasına səyahət etməkdir.
III. QÜTBLƏR ARASINDA – ARİSTOTEL
Aristotel yanımda əyləşib. Fincanı əlinə alır, incəliklə baxır. Sonra:
— Sən bilirsənmi, hər varlığın “mahiyyəti” var?
— Bəs çay?
— O, sadəcə isti içki deyil. O, insanın özünə dönmək üçün bəhanəsidir. Düşünmək üçün yavaşlama vasitəsi. Bizim dövrdə su içmək praktiki idi, amma çay... çay fəlsəfədir.
Ona görə hər şeyin məqsədi var idi: telos. Hər insan, hər hərəkət, hər hiss bir məqsədə doğru gedir. Aristotelə görə, xoşbəxtlik – insanın təbiətinə uyğun yaşamasıdır.
— Bəs səncə, müasir insan təbiətinə uyğun yaşayır?
Bir qədər susur. Sonra:
— Sürət xoşbəxtliyin düşmənidir.
IV. FRİDRİX NİTSŞE – SÖZLƏRİN QILINCI
Çay qara, acı və dərin. Tam da Nitsşeyə yaraşan. Ona baxıram:
— Nə üçün bu qədər kəskin danışırsan?
— Çünki ruh oyatmaq üçün çalmaq yetməz, bəzən sındırmaq lazımdır.
— Tanrı öldü demək... bu, nə demək idi əslində?
— Mən Tanrının yoxluğunu yox, insanın məsuliyyətini demək istədim. İnsan artıq hərəkətinə görə cavabdehdir. Qorxaraq yaşayan deyil, yaradan varlıq olmalıdır.
Çayımızın içində onun sözləri dolanır. Sükutun içində belə fəryad eşidilir. Nitsşe ilə çay içmək – qaranlıqla üz-üzə dayanmaqdır.
V. HƏR BİRİNDƏN BİR SÖZ, HƏR SÖZDƏN BİR DÜNYA
Əgər Mövlana ilə çay içsəydik, deyərdi:
— Ey dost, sən çayı çay olduğu üçün deyil, yanında oturanla içdiyin üçün sev!
Əgər Mahatma Qandhi ilə içsəydik:
— Sadəlikdə güc var. Bir fincan çay – bəzən bir xalqın səsini çatdıracaq qədər güclüdür.
Əgər Leyla ilə Məcnun birgə əyləşsəydi:
— Biz çay içə bilmərik, çünki sevgi bizə suyu da haram etmişdi.
— Amma suyun haramı olar? – deyə gülümsəyərdim.
— Olar, – deyər Məcnun. – Əgər o sudan o içməyibsə...
NƏTİCƏ – O MASADA SƏN DƏ VARSAN
Bu xəyal söhbətlərində, o masada hər kəs öz ruhunun bir parçasını tapır. Nizami sənə sevginin məğlubedilməzliyini xatırladır. İbn Sina bədənin danışan bir kitab olduğunu deyir. Aristotel səni yavaşlamağa çağırır. Nitsşe sənin qorxunu sındırmaq istəyir.
Və bəlkə də o masada sən də varsan.
Bəlkə bir gün, sən öz içindəki Nizamiyə, Aristotelə, Teslaya və Mövlanaya bir stəkan çay süzəcəksən. Və bu çay, səni öz dərinliyinə aparacaq.
Bəs sən kiminlə çay içmək istərdin?
Rəylərdə paylaş. Çünki bəzən bir fincan çay, bir ömürlük dialoqun başlanğıcıdır.
Bəs siz tarixdəki hansı şəxsiyyətlə bir fincan çay içmək və söhbət etmək istərdiniz? Niyə məhz o? Rəy bölməsində fikrinizi bizimlə paylaşın – çünki bəzən bir söz, bir fincandan daha çox qızdırır.