Giriş
Tarix kitabları qələbələrin, müharibələrin, sərkərdələrin və kralların adları ilə doludur. Amma bu adların arxasında susmuş, görünməyən, adı yazılmamış milyonlarla qadın var. Tarix bəzən danışanların deyil, danışmağa imkanı olanların dilindən yazılır. Bəs qadınlar danışsaydı? Həqiqətən danışsaydı – qorxmadan, susmadan, gizlənmədən? Tarix necə dəyişərdi?
Bu məqalə tarixdə susdurulmuş qadınların izlərini, onların danışsaydılar nələri dəyişə biləcəyini, həm keçmişdə, həm də bu günkü dünyada qadın sözünün nə qədər güclü olduğunu araşdıracaq. Çünki qadın səsi – təkcə insan səsi deyil, nəsilləri formalaşdıran, cəmiyyətləri dəyişdirən, yeni dünyalar quran gücdür.
1. Tarixdə Susan Qadınlar: Görünməz Güc
Qadınların adı tarixdə çox zaman ya gizlənib, ya da təhrif olunub. Kraliça Kleopatra kimi bir neçə istisna xaricində qadınlar ya başqasının arvadı, ya da qızı olaraq tanınıb. Amma biz bilirik ki, evlərdə, mətbəxlərlə otaqlar arasında, uşaq beşikləri və su dolu küplər arasında milyonlarla qadın sükutla tarix yazırdı.
Homerin dastanlarında Penelopa susur, Odissey danışır. Şekspirin pyeslərində Ofeliya ölür, Hamlet danışır. Azərbaycan dastanlarında da qadınlar əksərən sədaqətli sevdalılar kimi göstərilir, amma onların daxili dünyası, baxışı, sualları, etirazı yoxdur. Onlar sevirlər, amma danışmırlar. Tarix isə danışmayanı görmür.
2. Qadının Susmaq Zərurəti – Niyə Danışa Bilmədi?
Qadınlar danışmaq istəmədi? Xeyr. Onlara danışmaq haqqı verilmədi. Onların səsi cəhalətlə, patriarxal düşüncəylə, adət-ənənə ilə bastırıldı. “Qadının səsi evin içində eşidilməlidir” deyildi. Qadın danışanda “qadınsan, sus” deyildi. Və beləcə qadınlar danışmadı, amma onların gözləri danışdı, əlləri danışdı, gecələrdə yazılan məktublar danışdı.
Danışmaq qadının azadlıq haqqıdır. Lakin bu haqqa sahib olmaq üçün əsrlərlə mübarizə aparıldı. Məşhur yazıçı Virginia Woolf deyirdi: “Qadının yazması üçün pulu və özünə məxsus otağı olmalıdır.” Bu “otaq” sadəcə fiziki yox, ictimai və mənəvi müstəqillik otağıdır.
3. Danışsaydılar Nələr Deyəcəkdilər?
Qadınlar danışsaydı:
-
Qız uşaqlarını diri-diri torpağa basdıranlar susmalı olacaqdı;
-
Ana olmaqla məhdudlaşdırılan qadın deyil, şəxsiyyət kimi görünən qadın önə çıxacaqdı;
-
Müharibələrin təkcə qəhrəmanları deyil, qurbanları da tarixə düşəcəkdi;
-
Ev içində döyülən qadının səsi divarları aşacaq, qanunlar dəyişəcəkdi;
-
Elmi kəşflər qadın adları ilə bəzənəcək, laboratoriyalarda yalnız kişi adları yazılmayacaqdı.
Qadınlar danışsaydı, fərqli tarix kitabları yazılardı. İçində şəfqət, ədalət, empatiya və emosional zəka daha çox olardı. Çünki qadın təbiətcə dağıdıcıdan çox qurucudur.
4. Tarixi Dəyişən Danışan Qadınlar
Bəziləri danışdı. Və danışdıqları anda tarix sarsıldı:
-
Rosa Parks avtobusda yerindən durmadı və Amerikanın irqçiliklə mübarizəsində dönüm nöqtəsinə çevrildi.
-
Fatimə Cabbarova Azərbaycan qadın hərəkatının söz sahiblərindən biri oldu.
-
Simone de Beauvoir, “İkinci cins” əsəri ilə qadınların təkcə bədən yox, düşüncə azadlığını gündəmə gətirdi.
-
Malala Yousafzai, təhsil üçün gülləyə tuş gəlməyi gözə aldı və danışmaqla milyonlara yol açdı.
Bu qadınlar göstərdi ki, bir qadının səsi bir xalqın tarixini dəyişə bilər.
5. Azərbaycanda Qadın Səsinin Tarixi
Azərbaycan qadını danışmağa gec başladı, amma danışdı. Xurşidbanu Natəvan öz dövründə şeiri ilə, maarifçiliyi ilə bir çox kişidən daha böyük dəyişikliklərə səbəb oldu. Hökumə Qurbanova səhnədə qadın obrazlarına nəfəs verdi. Əməkdar müəllimələr, savaş meydanında yaralı sarıyan qadınlar, mətbəxdə deyil, kürsüdə söz deyənlər... Bunlar danışan qadınlardır.
Amma hələ də çox qadın səssizcə yaşayıb, səssizcə köçür. Onların sözləri, hekayələri bir kitabda deyil, qəlblərdə ilişib qalır.
6. Bu Gün Qadınlar Danışırmı?
Bəli, artıq qadınlar daha çox danışır. Sosial mediada, televiziyada, tədbirlərdə, parlamentdə. Amma danışan qadın hələ də çox zaman ya tənqid olunur, ya da susdurulmağa çalışılır: “Niyə bu qədər sərbəstsən?”, “Qadın bunu deməz”, “Səsini alçalt!”
Amma unutmayaq: Danışan qadın cəmiyyətin aynasıdır. Onun səsində minlərlə qadının kölgəsi var.
Qadın danışanda – qızını, anasını, nənəsini, hətta danışa bilməyənləri təmsil edir.
7. Gələcəyin Tarixində Qadın Səsi Harada Olacaq?
Əgər qadınlar danışmağa davam edərsə:
-
Qanunlar qadını deyil, insanı qoruyacaq;
-
Tərbiyə yalnız itaət deyil, təhlil etməyi də öyrədəcək;
-
Qız uşaqları “sən sus” yox, “sən de!” ilə böyüyəcək;
-
Dini, milli, siyasi ideologiyalar qadının səsini bastırmaq üçün istifadə olunmayacaq;
-
Tarix kitablarında yalnız kişi adları deyil, daxili dünyası ilə fərq yaradan qadınlar da olacaq.
Bu səs gələcəyin ən böyük dəyişdirici gücünə çevrilə bilər.
Nəticə
Qadınlar danışsaydı, tarix fərqli olardı. Bəlkə daha az savaş, daha çox sevgi olardı. Bəlkə daha az nifrət, daha çox anlayış... Çünki qadın səsi təkcə bir şəxsin deyil, bir nəslin, bir ruhun, bir həyatın səsidir.
İndi qadın danışır. Az da olsa, gec də olsa... Amma hər kəlməsi tarixə yeni cümlə yazır. Göz yaşları ilə deyil, söz gücü ilə...
Və bəlkə də bu məqalənin sonunda deməliyik: Danış, qadın. Çünki sənin səsinlə dünya daha bütöv görünür.
Əgər tarixdə bir qadın danışsaydı, nələri dəyişdirərdi?
Səncə, sənin nənən, anan və ya sən özün danışsaydın, hansı səhifələr yazılardı?
Fikirlərini bölüş – bəlkə də tarix indi yazılır.