I. Giriş: Elm deyilsə, nədir?
Psixologiya termini ilk baxışda soyuq laboratoriyaları, statistik testləri, davranış analizlərini xatırlatsa da, onun əsl mahiyyəti insanı anlamaq, dərinliklərinə enməkdir. Bu sahə bəzən elmi, bəzən fəlsəfi, bəzən incəsənət kimidir. Çünki psixologiya bəzən bir rəssamın tablosunda, bir yazıçının hekayəsində, bəzən bir ananın köksündəki titrəyişdə görünən duyğunun adıdır.
Modern cəmiyyətdə psixologiya sadəcə klinik diaqnostika deyil. O, insan davranışının, hiss və duyğularının, sosial bağlantıların, dünyaqavrayışının açar kodudur. Ona görə psixologiyanı bir elm sahəsi olmaqla yanaşı, insan tanıma sənəti kimi də qiymətləndirmək lazımdır. Bu yazıda psixologiyanı elm olmaqdan çıxararaq, insan tanıma sənətinə çevrilmə prosesinə baxacaq, sosial, akademik, ictimai və tədqiqat boyutlarını araşdıracayıq.
II. Sosial Aspekt: Empatiya elmi
Psixologiya sadəcə simptomların siyahısı deyil, insanlar arasında bağ qurmaq üsuludur. Məsələn, bir dostunun sustuğu zaman ona "nə olub?" deməyib, sadəcə yanında oturmaq psixologiyanın sosial praktikasi kimi qiymətləndirilə bilər.
Sosial mühitdə empatiya çatışmazlıqların qarşısını almaqda, münasibətləri dərindən qurmaqda, insanlara öz dəyərini hiss etdirməkdə rolu olan bir bacarıqdır. Psixologiya bu bacarığı tədris etmir, hiss etdirməyə çalışır. O, bəzən bir qoca qadının gözlərindəki dilsiz yalvarışın, bəzən uşaq sözlərinin arxasında gizlənmiş qorxunun oxuna bilməsidir.
Sosial psixologiya bizi təməl olaraq sual verir: Biz insanlar bir-birimizi anlaya bilirikmi, yoxsa sadəcə reaksiyalar veririk? İnsan tanıma sənəti məhz buradan başlayır.
III. Akademik Aspekt: Təcrübələrdən model yaratmaq
Akademik psixologiya bəzən səbr testləri, bəzən qrup davranış analizləri, bəzən beyin dalğaları üzərində qurulur. Amma məqsəd eynidir: insanı anlamaq. Şəxsi gözlənti və əqidələrdən uzaq, obyektiv nəticələr ortaya qoymaq bu sahənin akademik borcudur. Tədqiqatlar, mürəkkəb iş masalarının deyil, insan davranışının kodunu açmağın açarlarıdır.
Psixoloji testlər, söhbət protokolları, eksperimental dizaynlar bu sahənin akademik ölçmə vasitələridir. Amma bu vasitələr olmasa da, bir insanın bir anlıq susqunluğunda gizlənən travmanı sezmək məhz o sənətin zirvəsidir.
IV. İctimai Aspekt: Psixoloji alətin cəmiyyətdə rolu
Psixologiya ictimai məkanlarda da var: məktəbdə, ailədə, iş yerində, müəllim-tələbə, müdir-əməkdaş, valideyn-uşaq münasibətlərində. Hər hansı bir idarəedici şəxsin komandaya yanaşması, bir valideynin uşaqla dialoqu psixologiyanın ictimai nümayəndəlik formalarıdır.
Cəmiyyət travmalarla doludur. Şaiddən, qəzadan, itkidən, depressiyadan, əsəbdən, sosial ayrı-seçkiliklərdən, mobbingdən zərər görən insanlar aramızda güzgülər kimi gəzirlər. Psixologiya bu güzgülərin qırıldığı yeri anlayan, onu bərpa etməyə çalışan sahədir.
V. Tədqiqat Aspekti: Sual vermək cəsarəti
Psixologiya tədqiqatlırında ən vacib amil sual vermək bacarığıdır. Nəə görə insanlar eyni səhnəyə fərqli reaksiya verir? Uşaq travması yetkin dərketməyi necə pozur? Depressiya sadəcə serotonin defisiti deyil, bəlkə səssiz ərimiş travmanın sərhəd formasıdırmı? Bu suallar cavabdan çox mənaya, mənazirəyə apara bilir. Və bu zaman psixologiya elm yox, bir estetikaya, hiss etmə sənətinə çevrilir.
VI. Psixoloq kimi yox, insan kimi dinləmək
Bir psixoloqun bacardığı ən çox qiymətləndirilən şey empatiya deyil, qəbuldur. Qarşıdakı insanı düzəltmək deyil, onunla birlikdə oturub susmaq da bir terapiyadır. Psixoloq bəzən diaqnost deyil, ruh yoldaşı, səssiz dinləyici olur. Bu dəməkdir ki, psixologiya əslində bizi bizə qaytaran aynadır.
Hər bir insan dərinliklərində duyulmaq, başa düşülmək, anlaşılmaq istəyir. Və bəzən bu ehtiyacı qarşılayan sadəcə bir dinləyicidir. Bu dinləyici psixoloq olmasa da, psixologiyanı yaşadan biridir.
VII. Nəticə: Psixologiya, bir güzgü kimi
Psixologiyanın elmi modeli, testləri, teoriyaları lazımdır. Amma onu dərindən hiss etmədən, insan ruhuna yanaşma bacarığı olmadan bu elm sənətsiz qalır. Sənətsiz elm qurudur. Elmsiz sənət də azəldir. Amma birlikdə - bu iki yanaşma insanı anlamağın mükəmməl alətidir.
Sual sonda: Sizcə, insanlar bir-birini başa düşməyə çalışır, yoxsa qiymətləndirməyə? Yoxsa sadəcə etiketləməyi müəyyən yol sayır?
shefeq.com