ÖZÜNÜ KLONLAYAN CANLILAR – TƏBİİ SURƏTDƏ ÖZÜNÜ TƏKRARLAYAN HEYVANLAR

I. GİRİŞ: KLONLAMANIN TƏBİƏTDƏKİ SİRRİ

Texnologiyanın inkişafı ilə “klonlaşdırma” termini daha çox laboratoriya, gen mühəndisliyi və klon qoyun “Dolli” ilə assosiasiya olunur. Amma bu anlayış çox qədimdir və təbiətin özündə, insan müdaxiləsi olmadan baş verən bir prosesdir. Bəzi canlılar var ki, onlar cütləşmədən, genetik fərqlilik yaratmadan – sadəcə özlərini “təkrar” etməklə nəsillərini davam etdirirlər. Bu, klonlama deyil də, nədir?

Bu yazıda təbiətdə baş verən klonlama proseslərini, bu üsulla çoxalan canlıları, onların üstünlüklərini və bioloji məntiqini araşdıracağıq. Təkhüceyrəli orqanizmlərdən tutmuş bəzi onurğalılara qədər, “klonlama”nın nə qədər müxtəlif və ağıllı bir strategiya olduğunu görəcəksiniz.

II. KLONLAMANIN BİOLOGİYASI: GENETİK EYNİLİK NƏ DEMƏKDİR?

“Klon” termini bioloji baxımdan genetik olaraq bir-birinin tam surəti olan fərdləri ifadə edir. Bu, genetik materialın eyniliyini nəzərdə tutur. Yəni bir klonun DNT-si “atası” ilə 100% eynidir. Bu, cinsi çoxalma zamanı mümkün deyil, çünki orada iki fərqli valideynin genləri birləşir və yeni, unikal bir fərd yaranır. Klonlaşma isə fərdi “kopyalamaq” deməkdir.

Təbiətdə klonlaşma əsasən cinsi çoxalma olmadan, yəni “aseksual çoxalma” yolu ilə baş verir. Bu çoxalmanın növləri:

• İkikə bölünmə (binary fission) – bakteriyalar və protozoalarda.

• Tomurcuqlanma (budding) – hidra və maya göbələklərində.

• Partenogenez – bəzi böcəklər, balıqlar, sürünənlər və amfibiyalarda.

• Rejenerasiya və fragmentasiya – ulduz balıqları və planariyalar.

III. ÖZÜNÜ KLONLAYAN CANLILAR – NÜMUNƏLƏR

1. Hidra – Ölməz və Özünü Təkrar Edən Canlı

Hidra, şirin suda yaşayan sadə quruluşlu cnidarian (tərkibində meduza və dəniz anemonları olan sinif) canlıdır. Hidra öz bədənində “tomurcuqlanma” ilə yeni fərdlər yaradır. Bədənindəki xüsusi hüceyrələr bölünərək kiçik hidralar əmələ gətirir. Bu kiçik fərdlər böyüdükdə ayrılır və müstəqil yaşayırlar.

Ən maraqlısı odur ki, bəzi tədqiqatçılar hidranın bioloji olaraq ölməz olduğunu düşünürlər – yəni onun hüceyrələri fasiləsiz yenilənir və qocalma əlaməti göstərmir.

2. Komodo əjdahası – Klonlayaraq Nəsil Artıran Nəhəng

Komodo əjdahası və bəzi digər sürünənlərdə partenogenez müşahidə olunub. Yəni dişi fərd döllənmədən yumurta qoyur və həmin yumurtadan çıxan bala ananın genetik surəti olur. Bu, Komodonun izolyasiya olunmuş populyasiyalarında nəsil artırmaq üçün bir strategiyadır.

3. Amazon molly (Poecilia formosa) – Cütləşmədən doğulan balıqlar

Amazon molly adlı balıq növü yalnız dişilərdən ibarətdir və genetik klonlarla nəsil artırır. Maraqlıdır ki, bu balıqlar erkəklərlə cütləşirlər, lakin erkək balığın genetik materialı yumurtaya keçmir. Bu, “gynogenez” adlanan unikal bir prosesdir – yumurta sadəcə erkək toxumunun mövcudluğu ilə aktivləşir, amma genetika yalnız dişidən ötürülür.

4. Marbled crayfish – Dünyanın ən klonlayıcı xərçəngi

Bu xərçəng növü (Marmorkrabben) yalnız dişi fərdlərdən ibarətdir. Onlar cinsi çoxalma olmadan yumurtalayır və hər bir balası genetikasına görə anasının eynisidir. Marbled crayfish bir neçə on il ərzində bütün Avropada yayılıb və onların hamısı bir orijinal fərddən yaranıb – yəni milyonlarla klon!

5. Planariya – Bıçaqlasan belə çoxalır

Planariyalar çox güclü regenerasiya qabiliyyəti ilə tanınır. Əgər onları iki yerə bölsəniz, hər parça yeni planariyaya çevrilir. Bu o deməkdir ki, onlar öz bədənlərini çoxalma vasitəsinə çevirirlər və hər dəfə bir “klon” yaranır.

6. Ulduz balıqları – Bədənini hissə-hissə paylaşanlar

Bəzi dəniz ulduzları bir qolu və azca mərkəzi diski olan parçadan tam fərd yarada bilir. Bu da bir növ klonlaşdırmadır – bədənin bir hissəsindən bütöv canlı.

7. Bəzi qarışqa və arılar

Bəzi qarışqa və arı növlərində kraliçalar klonla çoxalırlar. Bununla koloniya daxilində genetik sabitlik qorunur, bu da işçi fərdlərin eyni davranış göstərməsinə səbəb olur. Arılarda isə partenogenez nəticəsində erkək arılar əmələ gəlir – onlar ana arının klonlarıdır.

IV. KLONLAMANIN ÜSTÜNLÜKLƏRİ VƏ MƏHDUDİYYƏTLƏRİ

Üstünlüklər:

• Sürətli və asan çoxalma

• Tək fərdin olduğu mühitdə nəsil artırmaq imkanı

• Genetik olaraq uğurlu olan fərdin “nüsxəsinin” çoxaldılması

• Populyasiyanı sabit saxlamaq

Məhdudiyyətlər:

• Genetik müxtəlifliyin olmaması – xəstəliklərə qarşı zəiflik

• Mühit dəyişikliyinə uyğunlaşma çətinliyi

• Tək bir mutasiyanın bütün nəslə təsiri

• Təkamül prosesində lənglik

V. KLONLAMANIN İNSAN ÜÇÜN MESAJI

Təbiətdə klonlama bir çox canlı üçün “ehtiyat planı”dır. O, dəyişən və çətin şəraitlərdə yaşamaq üçün bir strategiyadır, lakin uzunmüddətli yaşama üçün deyil. Bu canlılar bizə göstərir ki, müxtəliflik və adaptasiya həyatda qalmaq üçün əsas şərtlərdir.

Təbiət nə qədər özünü təkrarlasa da, bir gün dəyişiklik qaçılmaz olur – istər genetik, istər ekoloji, istərsə də təkamül baxımından.

VI. NƏTİCƏ: KLON – TƏKRAR YOXSA TƏKRARLANMAZLIQ?

Təbiətdə özünü klonlayan canlılar heyrətamiz bir təbii mexanizmin məhsuludur. Onlar genetik sabitliyin, bioloji rahatlığın və çevik çoxalmanın nümunəsidirlər. Lakin onlar həm də bizə bir dərs verir: uzunömürlü həyat təkcə “təkrarda” deyil, “dəyişkənlikdə”dir.

Bu məqalədəki canlılar təbiətin genetik laboratoriyalarında sanki özlərini klonlamağa proqramlanmış varlıqlardır. Amma təbiət öz sehrini heç vaxt tək bir formaya həbs etmir – o, daima dəyişir və dəyişməyi sevir.

ƏLAVƏLƏR:

Əlavə 1: Cədvəl – Klonla çoxalan canlılar və üsulları

Əlavə 2: Klon və Cinsi Çoxalmanın Müqayisəsi

Sizcə, klonlaşma təbiətdə nə qədər uğurlu strategiyadır?

• Bu canlıların gələcəyi necə olacaq?

• Genetik müxtəlifliyin olmaması onların həyatını təhlükəyə atırmı?

• İnsan bu strategiyadan nə öyrənə bilər?

Fikirlərinizi şərhlərdə bizimlə bölüşün!
Siz bu canlılardan hansını daha maraqlı hesab edirsiniz? Bəlkə də sizin də klonlaşmaya dair fərqli baxışınız var?