S – Sosial baxış: Bədən niyə özünə hücum edir?
İnsan bəzən ən ağır hücumu kənardan deyil, öz içindən alır. Bu hücum təkcə düşüncələrdən və emosiyalardan gəlmir, bədənin öz hüceyrələrindən gəlir – bu da autoimmun xəstəliklərin sükutla formalaşan hekayəsidir.
Sosial mühitdə insana tez-tez “özünü sevməlisən”, “daxilindəki səsi dinlə” deyilir. Amma bu cür mesajların arasında özünü danlayan, tənqid edən, qəzəblənən və içinə atılan insanlar artır. Bu daxili emosional konflikt, bəzi tədqiqatlara əsasən, bədənin immun sistemini çaşdıraraq, öz hüceyrələrinə düşmən kimi yanaşmasına səbəb ola bilir.
Autoimmun xəstəlik daşıyan insanların çoxu deyir:
-
“Özümə nə qədər təzyiq göstərmişəm...”
-
“Həmişə hər şeyi udmuşam, heç kimə deməmişəm...”
-
“Hamıya güclü görsənmək üçün içimdəki zəiflikləri boğmuşam.”
Bu ifadələr sadəcə emosional yüklənmə deyil. Bədən onları yadda saxlayır və bir gün “özünü” hədəfə alır. Sanki: “Sən özünü qorumaqdan vaz keçdin, mən də...” deyir.
A – Akademik baxış: Autoimmun xəstəliklərin bioloji və psixoloji əsasları
Autoimmun xəstəliklər zamanı immun sistem – yəni bədənin müdafiə mexanizmi – öz sağlam toxumalarını zədələyir. Bu xəstəliklərdən bəziləri:
-
Lupus (SLE)
-
Revmatoid artrit
-
Hashimoto tireoiditi
-
Səpgi sklerodermiyası
-
Çölyak xəstəliyi
-
Psoriaz (dermatoloji autoimmun xəstəlik)
-
Tip 1 şəkərli diabet
Bu xəstəliklərin bəziləri genetik meyillə bağlı olsa da, son illər aparılan elmi tədqiqatlar göstərir ki, psixoloji faktorlar da çox güclü rol oynayır:
1. Uzunmüddətli stress
Xroniki stress, immun sistemin balansını pozur. Kortizol səviyyəsinin uzun müddət yüksək qalması, immun hüceyrələrin yanlış siqnallar göndərməsinə səbəb olur. Nəticədə, bədən öz hüceyrələrini yad kimi tanıyır.
2. Travmalar və erkən uşaqlıq təcrübələri
Psixonevroimmunologiya sahəsində edilən araşdırmalar göstərir ki, uşaqlıqda travma keçirmiş şəxslərdə autoimmun xəstəlik riski artır. Bu travmalar – sevgi çatışmazlığı, təhqir, fiziki və ya emosional zorakılıq, təhlükəli mühit – immun sistemin inkişafında dərin iz buraxır.
3. Tanınma və özünü ifadə edə bilməmək
Çox vaxt bu xəstəliklərə sahib insanlar emosiyalarını ifadə etməkdə çətinlik çəkir. Onlar daxili qəzəb və kədəri bədənə köçürür. Bu bastırılmış duyğular immun reaksiya ilə “səhnəyə çıxır”.
4. Alimlərin fikirləri
-
Prof. Dr. Gabor Maté – “Bədənin Hayqırışı” kitabında deyir: “Autoimmun xəstəliklər çox vaxt həddindən artıq məsuliyyətli, öz hisslərini bastıran insanlarda yaranır.”
-
Psixosomatik tibbdə bu prosesə “hüceyrə yaddaşı” və ya “bədənin emosional güzgüsü” də deyilir.
İ – İctimai baxış: Görünməyən ağrılar və cəmiyyətin biganəliyi
Autoimmun xəstəliklər bəzən görünməz olur. Bu insanlar ağrını, yorğunluğu, dəridəki dəyişiklikləri hiss etsə də, cəmiyyət onların halını tam olaraq qəbul etmir. Xüsusilə:
-
“Səndə heç nə görünmür, niyə yorğunsan?”
-
“Həmişə belə naz etmə.”
-
“Bəlkə psixolojidir...”
Bu cür cümlələr gizli mübarizə aparan xəstələrin ağrılarına əlavə emosional yük yaradır. Onlar həm fiziki ağrı ilə, həm də inamsız baxışlarla mübarizə aparır.
Üstəlik, bu xəstəliklər görünən nəticələrlə deyil, dərin daxili proseslərlə bağlıdır. Onların ağrısı çəkilə bilən bir yara deyil. Bu ağrı bəzən təklikdə, bəzən də sosial təzyiq içində böyüyür.
Cəmiyyətin bu mövzuya yanaşmasında dəyişiklik olmalıdır:
-
İnsanlar emosional səbəblərin bədənə təsirini anlamağa başlamalıdır.
-
“Səssiz ağrılar” deyə bir anlayış ictimaiyyətə tanıdılmalıdır.
-
Psixoloji dəstək və terapevtik yanaşmalar tibbi müalicənin ayrılmaz hissəsi olmalıdır.
T – Tədqiqat baxışı: Elm autoimmunitetin psixoloji mexanizmlərini necə izah edir?
Son illərdə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, autoimmun xəstəliklərlə emosional vəziyyət arasında güclü əlaqə var. Bu əlaqə bir neçə əsas mexanizmlə izah olunur:
1. Hipotalamus-Hipofiz-Adrenal (HPA) oxunun pozulması
Stress zamanı bu ox aktivləşir, kortizol və digər hormonlar ifraz olunur. Uzunmüddətli aktivlik bu sistemi zəiflədir və immun sistemin nizamsız işləməsinə səbəb olur.
2. Sitokin balansının pozulması
Stress zamanı iltihabı artıran proinflamator sitokinlər yüksəlir (IL-6, TNF-alpha). Bu da toxuma zədələnməsinə, hüceyrə özünə hücuma gətirib çıxarır.
3. Beyin və immun sistem əlaqəsi
Beyindəki emosional qərar mərkəzləri (amigdala, hipokampus) ilə immun hüceyrələr arasında rabitə var. Depressiya, təşviş və travma zamanı bu əlaqə həssaslaşıb pozulur.
4. Mikrobiom və emosional sağlamlıq
Bağırsaqlarda yaşayan mikroorqanizmlər yalnız həzmə deyil, həm də emosiyalara və immunitetə təsir göstərir. Düzgün balans pozulduqda, həm psixoloji, həm immun sistem sarsılır.
Nəticə: Özünə qarşı savaş yox, özünlə barış
Autoimmun xəstəliklər təkcə bioloji pozğunluq deyil. Onlar daxili dialoqun pozulmasının nəticəsi ola bilər. İnsan öz bədəninə qarşı döyüşməyə başlayanda, hüceyrələr də bu döyüşə qoşulur.
Çıxış yolu nədir?
-
Emosiyaların ifadəsi: Hisslərini içində saxlamaq yox, bölüşmək.
-
Daxili uşaqla barışmaq: Keçmiş travmalarla üzləşmək və onları tanımaq.
-
Təzyiqləri azaldıb, nəfəs almaq: Özündən qəhrəman yaratmaq yox, insan qalmaq.
-
Bədəni dinləmək və ona dost kimi yanaşmaq.
Autoimmun xəstəliklər bizə özümüzü unutduğumuzu xatırladır. Özünü tanıyan, özünü anlayan insan – bədənini hücumdan qoruyar.