GİRİŞ
Dünyada çoxsaylı düşünürlər bu günün problemlərinə fokuslanarkən, Jan Fresko istisna idi. O, gələcəkdə yaşayırdı. Onun arzuları, layihələri və inamları zamanını qabaqlayırdı. O, sadəcə bina və maşınlar yox, yeni bir sivilizasiya dizayn edirdi. Fresko inanırdı ki, bəşəriyyət müharibəsiz, yoxsulluqsuz və korrupsiyasız yaşaya bilər — yalnız köhnəlmiş sistemlərdən imtina edərsə və elmi cəmiyyətin əsasına çevirərsə.
Uşaqlıq illəri və dünya görüşünün formalaşması
Jan Fresko 13 mart 1916-cı ildə Nyu-Yorkun Bruklin şəhərində yəhudi ailəsində doğulub. Uşaqlıq illəri Böyük Depressiya dövrünə təsadüf edib və bu, onun iqtisadiyyat və sosial ədalətsizliklə bağlı baxışlarına dərin təsir göstərib. Erkən yaşlarından milyonlarla insanın həyatını dağıdan iqtisadi çöküşlərə və siyasi səmərəsizliyə şahid olub. Bu, onda alternativ axtarışına güclü daxili təkan yaradıb.
Fresko gənc yaşlarından özünüöyrənməyə meylli olub. Universiteti bitirməyib, amma həyatını elmə, mühəndisliyə, dizayna və fəlsəfəyə həsr edib. Darvin, Bakminster Füller, Marks, Tesla kimi şəxsiyyətləri oxuyub, dünyanı ağıl vasitəsilə dəyişmək istəyən alimlərdən ilham alıb.
Erkən karyera: Aviasiya və mühəndislik
Fresko peşəkar fəaliyyətinə aviasiya sənayesində başlayıb. Kaliforniyada “Douglas Aircraft” şirkətində işləyib və burada uçuş simulyatorlarının və aerodinamik formaların layihələndirilməsində iştirak edib. O, daim standartlardan kənar düşünməyə çalışırdı: mövcud olanı təkmilləşdirmək yox, tamamilə yenisini yaratmaq.
İkinci Dünya Müharibəsi zamanı hərbi xidmətə çağırılıb və burada da mühəndislik sahəsində bacarıqlarını inkişaf etdirib. Lakin tezliklə məyus olub — çünki elmin dağıtmaq üçün istifadə edildiyini, qurmaq üçün isə yetərincə tətbiq olunmadığını görmüşdü.
Sənayedən utopiyaya: Sosiosibernetika
Müharibədən sonra Fresko ənənəvi mühəndislikdən uzaqlaşaraq sosiosibernetika konsepsiyasını inkişaf etdirməyə başlayıb — cəmiyyətin elmi və kibernetika əsasında idarə olunması sistemi. 1960-cı illərdə “Sociocyberneering” adlı təşkilat quraraq sosial problemlərin elmi metodlarla həllini araşdırmağa başlayıb.
Onun fikrincə, hazırkı sistemlər — pul, rəqabət, milli sərhədlər — artıq köhnəlib. Bu elementlər irəliləyişə mane olur. Onun təklifi: ehtiyac və planetin imkanlarına əsaslanan rasionallaşdırılmış resurs bölgüsü sistemi idi.
“Venus Layihəsi”: Planlara çevrilən utopiya
1995-ci ildə Jan Fresko və Roksen Medouz birlikdə “Venus Project” adlı qeyri-kommersiya təşkilatını Floridada yaratdılar. Bu, sadəcə fəlsəfi hərəkat yox, gələcəyin cəmiyyətinin real modelləri, maketləri, şəhər planları idi.
Layihənin məqsədi — resurs əsaslı iqtisadiyyat yaratmaq idi. Bu sistemdə pul, hakimiyyət, ticarət yoxdur. Bütün istehsal və bölüşdürmə elmi hesablamalara, avtomatlaşdırmaya və resurslara əsaslanır. Enerji — bərpa olunan. Sənaye — təmiz. İnsan — yaşamaq üçün işləmək zərurətindən azaddır.
Freskonun şəhərləri dairəvi strukturda idi. Mərkəzdə — elm və idarəetmə mərkəzi. Onun ətrafında yaşayış zonaları, yaşıllıqlar, nəqliyyat sistemləri. Hər şey təbiət və texnologiya ilə ahəng içində yerləşdirilmişdi.
İdeoloq: Utopist deyil, gələcəyin realistidir
Fresko siyasəti tənqid edir, onu “köhnəlmiş insan idarəetməsi sistemi” adlandırırdı. O düşünürdü ki, qərarlar fikirlərlə deyil, elmi məlumat, təcrübə və məntiq əsasında verilməlidir. Onun yanaşması texnokratik olsa da, qeyri-insani deyildi — əksinə, o elmi insanı azad edən vasitə kimi görürdü.
O, pulun tərəqqinin qarşısında ən böyük əngəl olduğunu hesab edirdi. Pul süni qıtlıq yaradır, insanları ayırır, müharibə və korrupsiyanı təşviq edir. Əvəzində, o belə bir sistem təklif edirdi ki, əsas resurs — məlumat, əsas məqsəd isə — bütün insanların ehtiyaclarını qarşılamaq olsun.
İrsi və tənqidlər
Jan Fresko 101 yaşına qədər yaşadı və bu müddət ərzində çıxışlar etdi, dərs keçdi, milyonlarla insanı ruhlandırdı. Onun fikirləri “Zeitgeist: Addendum” kimi filmlərdə, kitab və onlayn platformalarda yayılıb. “Venus Layihəsi” bu gün də fəaliyyət göstərir və sivilizasiyanın gələcəyi mövzusunda müzakirə mərkəzidir.
Tənqidçilər isə onun baxışlarını utopik hesab edirlər. Bəziləri insanların pul və mülkiyyətdən imtina etməyə hazır olmadığını deyirlər. Digərləri isə belə hesab edirlər ki, avtomatlaşdırma siyasi islahatlar olmadan azadlıq yox, əksinə nəzarət gətirəcək. Amma tənqidçilər belə etiraf edirlər: Jan Fresko — alternativlər barədə düşünməyə vadar edən bir vizyoner idi.
Nəticə: Gələcəyin dövrünün insanı
Jan Fresko — sadəcə ixtiraçı və ya dizayner deyil. O, bəşəriyyəti imkanlar prizmasından görmək istəyən humanist-fəlsəfəçi idi. Onun həyatı — mövcud sistemlərə qarşı çağırış, onun planları — yeni düşüncə tərzini çəkməyə cəhd idi.
O, nə siyasi partiya, nə sərvət, nə korporasiya qoyub getdi. O, bir ideya buraxdı. Bəlkə də bir gün bu ideya Yer kürəsini xilas edəcək plan olacaq.
“Əgər bir insan doğulduğu planetdə yaşamaq üçün pul ödəməlidirsə, deməli o azad deyil.” — Jan Fresko
Jan Fresko 2017-ci ildə vəfat etdi, amma onun fikirləri hələ də yaşayan, gələcəyə inanan insanların ağlındadır. Əgər gələcək bir gün gələcəksə — bəlkə də o, Freskonun çəkdiyi kimi görünəcək.