GİRİŞ
Hər bir dövr insanlığın öz duyğularını, qorxularını, ümidlərini şəhərlərin formasında ifadə edib. Antik Şumerin gil evlərindən tutmuş Roma imperiyasının akvaduktlarına, orta əsrlərin qala divarlarından XIX əsrin buxar qatarlarına qədər şəhərlər daima dəyişib. XXI əsr isə bu dəyişim zirvəsidir. Bizi indi "ağıllı şəhərlər" adlanan, texnologiya və İnternet of Things (IoT) üzərində qurulan yeni urban reallıq qarşılayır. Bu məqalə, ağıllı şəhərlərin strukturunu, faydalarını, çətinliklərini və etikasını araşdıraraq, gələcəyin şəhər modelinə nəzər salır. Ağıllı şəhər anlayışı sadəcə texnologiyanın yığımı deyil – o, insanın, mühitin və resursların harmonik inteqrasiyasıdır.
I. AĞILLI ŞƏHƏR NƏDİR?
Ağıllı şəhər (Smart City) – bu, texnologiya, proqram təminatı və real vaxt məlumatlarının istifadəsi vasitəsilə şəhər resurslarını effektiv formada idarə etməyə imkan verən urban məkanlardır. Bu konsepsiya ictimai nəqliyyat, enerji istifadəsi, su təminatı, tullantı idarəetməsi, ictimai təhlükəsizlik kimi sahələrdə texnoloji sistemlərə söykənir.
IoT cihazları, sensorlar, Big Data, süni intellekt və bulud texnologiyaları bu sistemin özəyində yer alır. Məqsəd şəhərin əhalisinə daha rahat, davamlı, ətraf mühitə ziyan vurmadan şərait yaratmaqdır. Eyni zamanda, vətəndaşların aktiv iştirakı və rəqəmsal alətlərə çıxışı bu modelin əsas dayaqlarındandır.
II. TEXNOLOJİ STRUKTUR: NƏLƏRDƏN İBARƏTDİR?
-
Sensorlar əsaslı şəbəkələr – Hərəkət, istilik, hava keyfiyyəti, səs səviyyəsi və işıqlandırma kimi müxtəlif göstəriciləri ölçən sistemlər;
-
Süni intellekt – trafik idarəetməsi, cinayət ehtimalının proqnozlaşdırılması, enerji sərfiyyatının tənzimlənməsi;
-
Bulud infrastrukturu – böyük məlumatların saxlanılması, emalı və sürətli analiz üçün serverlər;
-
Avtomatlaşdırılmış idarəetmə – su təchizatı, tullantı toplanması və kommunal xidmətlərin real vaxtda nəzarət olunması;
-
Mobil tətbiqlər və şəhər dashboard-ları – vətəndaşların məlumatlı qərarlar verməsinə yardımçı olan rəqəmsal panellər. Dashboard vasitəsilə şəhər rəhbərliyi və əhali resurs istifadəsini, fövqəladə hadisələri və xidmətlərə çıxışı vizual şəkildə izləyə bilir.
III. REAL TƏCRÜBƏLƏR: AĞILLI ŞƏHƏRLƏRİN ÖNCÜLƏRİ
-
Songdo, Cənubi Koreya – sıfırdan qurulan və tamamilə ağıllı infrastruktura sahib şəhər. Burada hər bina sensorlarla təchiz olunub;
-
Barcelona, İspaniya – ağıllı su şəbəkəsi, ağıllı işıqlandırma və şəhər içi mobil tətbiqlərlə dünya üçün nümunə olmuşdur;
-
Amsterdam, Niderland – ictimai məlumatlara açıq çıxış və ağıllı enerji layihələri ilə tanınır;
-
Dubai, BƏƏ – robot polis, AI əsaslı xidmətlər və rəqəmsal bələdiyyə xidmətləri ilə gələcək şəhər vizyonunu reallaşdırır.
IV. FAYDALAR: NƏ ÜÇÜN DƏYƏRLİDİR?
-
Resurslara qənaət – enerjidən və sudan daha səmərəli istifadə;
-
Təhlükəsizlik – kamera və sensor şəbəkələri ilə hadisələrin proqnozlaşdırılması və qarşısının alınması;
-
Bərabər imkanlar – əlillər və yaşlılar üçün daha əlçatan xidmətlər;
-
Ətraf mühitin qorunması – tullantıların düzgün idarə olunması, hava çirkliliyinə nəzarət;
-
Rahat yaşam – tıxacların azaldılması, xidmətlərin mobil tətbiqlərlə əlçatan olması, sürətli reaksiya sistemləri.
V. ETİK VƏ SOSİAL SUALLAR
Ağıllı şəhərlərin tətbiqi təkcə texnoloji deyil, etik və sosial tərəfləri ilə də diqqət mərkəzindədir:
-
Məxfilik – Vətəndaşların hərəkət və vərdişləri barədə məlumatlar kim tərəfindən toplanır və necə istifadə olunur?
-
Rəqəmsal bölünmə – Rəqəmsal texnologiyalara çıxışı olmayanlar sistemdən kənarda qalacaqmı?
-
Etibarlılıq və təhlükəsizlik – Sistemlərin kibertəhlükələrə qarşı davamlılığı və fəaliyyətin fasiləsizliyi necə təmin olunacaq?
Bu suallar ağıllı şəhərlərin insan mərkəzli olması üçün cavablandırılmalıdır.
VI. GƏLƏCƏYƏ BAXIŞ: NƏ DƏYİŞƏCƏK?
Gələcəkdə ağıllı şəhərlər aşağıdakı texnoloji inqilablarla daha da fərqli olacaq:
-
Avtonom avtomobillər – insan iştirakı olmadan hərəkət edən və sıxlığı azaldan nəqliyyat;
-
Blockchain əsaslı idarəetmə – şəffaf və dəyişdirilə bilməz idarəetmə sistemləri;
-
Robot bələdiyyələr – bəzi inzibati proseslərdə robotlar və AI qərar verəcək;
-
İqlimə uyğun reaktiv memarlıq – hava və işıq şərtlərinə adaptasiya olunan bina strukturları;
-
Sıfır karbon strategiyaları – karbon emissiyasını minimuma endirən ekoloji modellər.
NƏTİCƏ
Ağıllı şəhərlər texnologiyanın qurbanı deyil, onun yardımçısı olduqda insani dəyərlərin qorunduğu urban məkanlar yarana bilər. Bu şəhərlər təkcə texniki baxımdan deyil, həm də sosial və etik baxımdan davamlı olmalıdır.
Gələcəyin şəhərləri təmiz hava, sakit səslər, vətəndaş iştirakı və texnologiyanın insana xidmət etdiyi yerlər ola bilər. Ancaq bu gələcək üçün özümüzə bir sual verməliyik:
“Texnologiya şəhəri daha ağıllı edir, bəs insanı da?”
Bu sual təkcə texnoloji yox, həm də fəlsəfi bir çağırışdır. Əgər şəhərlər ağıllanırsa, insanlar da bu ağıllanmanı mənəvi, sosial və əxlaqi tərəfdən müşayiət etməlidirlər. Çünki ağıllı şəhər dediyimiz məkan – yalnız sensorlar və sistemlərdən yox, həm də empatiya, ədalət və şəfqət kimi dəyərlərlə yaşayan insanlardan ibarət olmalıdır.
Əgər şəhərlər danışsaydı, bizi necə idarə etmək istədiklərini deyərdilərmi?
Gələcəyin şəhərləri süni intellektlə deyil, insani təfəkkürlə inşa olunsa, necə görünərdi?
