Psixologiya sahəsində elə tədqiqatlar var ki, onların ətrafında yaranan müzakirələr və təhriflər nəticəsində bu işlər cəmiyyətin kollektiv şüuruna hopub. Çox vaxt sadə görünən, lakin insan təbiəti haqqında “qalıcı həqiqət” kimi təqdim olunan nəticələr, əslində, ya səhv təfsir olunub, ya da heç vaxt real elmi əsaslara söykənməyib.
Gəlin bu mövzuda ən çox şişirdilmiş beş məşhur tədqiqatı nəzərdən keçirək:
1. Trolley Problemi – Hipotetik Ssenarilər Real Davranışı Əks etdirmir
Trolley problemi etik müzakirələrin klassik nümunəsidir: bir nəfəri qurban verib bir neçə nəfəri xilas etmək düzgündürmü? İllərdir fəlsəfə dərslərində, pop mədəniyyətdə və hətta seriallarda bu mövzuya rast gəlirik. Müxtəlif variantlar da mövcuddur: bir uşağın həyatına qarşı beş yetkin, yaxud şişman adamı qatarın qarşısına itələmək dilemması.
Bu müzakirələrdən “trolyologiya” adlı ayrıca bir sahə belə yaranıb. Tədqiqatlar göstərir ki, insanlar hipotetik suallara cavab verərkən bir cür davranır, real vəziyyətlərdə isə tamamilə fərqli reaksiya göstərirlər. Eksperimentlərdə hətta siçanlardan istifadə olunub: iştirakçılar bir siçanı xilas etmək üçün digərini qurban verməli idilər. Nəticə aydın idi — real seçim qarşısında davranış hipotetik cavablardan çox fərqlənirdi.
Yəni, Trolley problemi insan təbiətini anlamaq üçün maraqlı müzakirə predmeti ola bilər, amma real həyatda davranışları proqnozlaşdırmaq üçün etibarlı vasitə deyil.
2. Kitty Genovese və “Şahid Effekti” Əfsanəsi
1964-cü ildə Nyu-Yorkda Kitty Genovese adlı gənc qadın öldürüldü. Uzun illər boyu bu hadisə “38 nəfərin şahidlik edib heç birinin köməyə gəlmədiyi” kimi təqdim olunub və “şahid effekti”nin (bystander effect) klassik nümunəsi sayılıb.
Lakin sonrakı araşdırmalar göstərdi ki:
-
38 nəfərin heç biri hadisənin tam şahidi olmayıb;
-
Bəzi insanlar polisə zəng edib, amma o dövrdə 911 xidməti mövcud deyildi və prosedur çətin idi;
-
Qonşulardan biri hətta Genoveseyə kömək etməyə cəhd göstərmişdi.
Bu hekayə əslində, “New York Times” qəzetinin sensasiyalı yazısından qaynaqlanmışdı. Lakin psixologiya dərsliklərində onilliklərlə nümunə kimi istifadə olunmağa davam etdi. Beləliklə, “şahid effekti” həqiqətən mövcud olsa da, Kitty Genovese hadisəsi bu nəzəriyyəni sübut edən doğru fakt deyil.
3. “Güc Pozası” – Bədən Dili İlə Güc Qazanmaq Mifi
2010-cu ildə Amy Cuddy və Dana Carney tərəfindən aparılan məşhur tədqiqat iddia edirdi ki, “güc pozası” — məsələn, Superman kimi dayanmaq — insanda testosteronu artırır, kortizolu azaldır və nəticədə inamı yüksəldir. Bu araşdırma geniş yayıldı, Cuddy-nin TED çıxışı isə ən çox izlənilənlərdən biri oldu.
Amma sonrakı illərdə aparılan təcrübələr nəticələri təkrarlaya bilmədi. Böyük miqyaslı meta-analizlər göstərdi ki, “güc pozası”nın fizioloji təsiri yoxdur. Sadəcə, özünü daha inamlı hiss etmə effekti müəyyən qədər müşahidə oluna bilər.
Yəni, “güc pozası” real hormon dəyişikliklərinə səbəb olmur — sadəcə psixoloji plasebo effekti yaradır.
4. Ego Tükənməsi – İradə Əzələ Kimi Zəifləyirmi?
Roy Baumeister-in məşhur “ego depletion” nəzəriyyəsi deyirdi ki, iradə əzələ kimidir: çox istifadə etdikcə zəifləyir, qlükoza ilə bərpa olunur. Bu nəzəriyyə uzun müddət psixologiyada ən təsirli modellərdən biri idi.
Məsələn, İsrail məhkəmələri haqqında araşdırmada iddia edilirdi ki, hakimlər günün sonunda daha az şərti azadlıq qərarı verirlər, çünki “iradələri tükənir”. Lakin sonrakı araşdırmalar bu iddianı dəstəkləmədi.
Meta-analizlər göstərdi ki, ego tükənməsi ya çox zəif, ya da ümumiyyətlə mövcud deyil. Qlükoza isə iradəni artırmır — limonad təcrübəsində müşahidə olunan effekt sadəcə plasebo idi.
Nəticə: iradə yorğunluğu haqqında məşhur nəzəriyyə elmi cəhətdən sübut olunmayıb.
5. Maslow-un Ehtiyaclar Piramidası – Yaxşı Model, Amma Elmi Dəlilsiz
Maslow-un ehtiyaclar iyerarxiyası — fizioloji ehtiyaclardan özünüreallaşmaya qədər uzanan məşhur piramida — psixologiyanın ən çox tanınan modellərindən biridir.
Amma problem ondadır ki, bu model elmi sınaqlardan keçməyib. İnsanlar çox vaxt ehtiyaclarını piramidadakı sıraya uyğun şəkildə yaşamırlar. Məsələn, bəzi insanlar maddi çətinlik içində olsa da, yaradıcılıq və mənəvi inkişafla məşğul ola bilirlər.
Müasir psixologiya bu səbəbdən Maslow-un iyerarxiyasını demək olar ki, tərk edib və daha çevik modellərdən — məsələn, özünü təyin etmə nəzəriyyəsindən (self-determination theory) istifadə edir. Burada əsas diqqət üç faktora yönəldilir:
-
sosial əlaqə,
-
bacarıq hissi,
-
muxtariyyət.
Bu üçlüyün təmin olunması insanların rifahı və xoşbəxtliyi üçün daha etibarlı əsasdır.
Nəticə
Bu beş nümunə göstərir ki, psixologiyada məşhur olmuş bir çox nəzəriyyə və təcrübə ya yanlış şərh olunub, ya da elmi əsaslardan məhrumdur. Elmi bilik daim yenilənir və zamanla daha dəqiq nəticələr əldə olunur. Ona görə də, populyar hekayələri “həqiqət” kimi qəbul etmək əvəzinə, onların arxasındakı real dəlillərə baxmaq vacibdir.