Giriş
Həyatımız zamanla bağlıdır. Biz saatla yuxudan oyanır, saatla yemək yeyir, saatla işə gedirik. Amma bədənimiz də bizim kimi saatlıdır. O da öz dəqiq mexanizmi, bioloji ritmi ilə yaşayır. İnsan orqanizminin daxilində bir saat var – bu saat hormonları idarə edir, orqanların aktivlik zamanını təyin edir və sağlam gələcəyin açarını verir. Bu məqalədə "bədənin saatı" anlayışını, hormon ritmlərini, sirkadiyen saatı və vaxta uyğun sağlam yaşam prinsiplərini geniş araşdıracayıq.
I. Bioloji Saat Nədir?
Bədənimiz təbiətə sinxron işləyir. Gündə 24 saatlıq dövrə sirkadiyen ritm adlanır. Bu ritm bədən temperaturu, qan təzyiqi, hormon ifrazı, yuxu-vəyəq olma halı kimi prosesləri təyin edir. Bədəndəki bu ritmi hipotalamusda yerləşən supraxiazmatik nükleus (SCN) idarə edir. SCN gözlər vasitəsilə gün işiğini algılayır və melatonin, kortizol kimi hormonların ifraz vaxtını təyin edir.
Sirkadiyen ritmlər sadəcə yuxu-vəyəq hallarına təsir etməklə kifayətlənmir. Onlar eyni zamanda immunitet sistemini, metabolizmanı, yaddaşı, emosional tarazlığı və hətta dərinin yenilənmə proseslərini də idarə edir. Bu saat pozulduqda insan tez-tez yorulur, yuxusuzluqdan, diqqət çatışmazlığından, psixoloji çətinliklərdən şikayət etməyə başlayır.
II. Hormonal Ritmlər – Vaxtla Bütlük
1. Kortizol (stress hormonu)
Kortizol səhər tezdən (06:00-08:00) zirvəyə çatar. Bu zaman insan oyanır, enerjili olur. Kortizol böyrəküstü vəzidən ifraz olunur və bədənin ayıq olmasını təmin edir. Stress hallarda da artır. Lakin uzunmüdcəlli kortizol yüksəkliyi immun sistemini zəiflədir və xroniki yorğunluq sindromuna yol açır.
2. Melatonin (yuxu hormonu)
Melatonin qaranlıqda ifraz olunur, saat 21:00-dan sonra artır və gecə 02:00-ə qədər zirvəyə çatar. Ekran işiğı melatonin ifrazını azaldır, bu da yuxusuzluğa, diqqət pozğunluğuna və depressiyaya səbəb olur. Uşaq və yeniyetmələrdə melatoninin vaxtında ifraz olunması böyümə hormonlarının da normal işləməsinə imkan yaradar.
3. Serotonin (xoşbəxtlik hormonu)
Gün işiğında serotonin ifraz olunur. Fiziki aktivlik, sosial əlaqə, təbiətdə gəzinti serotonin dərəcələrini artırır. Serotonin balansı psixoloji sağlamlıq üçün çox əhəmiyyətlidir.
4. İnsulin və Qlükoza Metabolizması
Səhər saatları karbohidrat metabolizması daha effektlidir. Gecə yeyilən şirniyyatlar insulin dirəncini artırır, piylənməyə səbəb olur. Sirkadiyen saat pozulduqda diabet riski ciddi şəkildə artır.
III. Saatlara Görə Orqan Aktivliyi (Təbii Ritmlər)
Qədimi Şərq təbabətində bədənin 24 saatlıq orqan saatı var. Hər 2 saat bir orqana ayrılır. Bu biliklər də bu gün elmi araşdırmalarla təsdiqlənir:
-
05:00 - 07:00 – Ciyərlər: Təmiz hava, dərin nəfəs alma üçün ideal vaxt.
-
07:00 - 09:00 – Mədə: Səhər yeməyi vaxtı. Zəngin, lakin yükləyici olmayan yemək təklif olunur.
-
13:00 - 15:00 – Nazik bağırsaq: Qida sovrulması zirvəyə çatar.
-
21:00 - 23:00 – Qan və enerji bərpası: Yuxuya hazırlıq, dincəlmə vaxtı.
-
23:00 - 01:00 – Qaraciyər: Detoks prosesləri zirvəyə çatar.
IV. Bədən Saatını Necə Düzgün Qurmaq olar?
-
Eyni saatda yatmaq və oyanmaq
-
Səhər gündəlik ritual yaratmaq: gəziş, meditasiya, su içmək
-
Günorta saat 13:00-dan sonra kofe istifadəsində diqqətli olmaq
-
Axşam yeməyini yüngül saxlamaq
-
Gecə ekranlardan uzaq durmaq
V. Daxili Ritmə Qarşı Yaşamağın Təsirləri
-
Yuxusuzluq, depressiya, panik atak
-
Hormonal pozğunluq (diabet, PCOS)
-
Qalxanabənzər problemlər
-
Artıq çəki və insulin dirənci
-
Dəri problemləri (akne, ekzema)
VI. Zamanla Yaşamaq – Ruh-Bədən Harmoniyası
Zamanla yaşamaq ruhi sakitlik, emosional balans və fiziki rifah deməkdir. Sirkadiyen ritminə uymaqla stress azalır, yuxu düzəlir, immunitet güclənir. İnsan öz bədən saatına qulaq asanda əsl sağlam həyata yaxınlaşır.
Nəticə
Bədənimizin daxilində bir saat var. O saat bəzən susur, bəzən qışqırır. Onu anlamaq, onunla birlikdə yaşamaq sağlam olmağın ən sadə və dərin yoludur. Saatlara qulaq asaq – bədən bizə danışır.
Siz nə düşünürsünüz?
-
Sizcə bədən saatının pozulması hansi problemlərə yol açır?
-
Günlük ritminizi saxlamaq üçün nə etməyə çalışırsınız?
-
Yuxu, yemək və ya fiziki aktivlik sahələrində saat rejiminiz varmı?
-
Hansı vaxtda özünüzü daha enerjili hiss edirsiniz?
Rəylərinizi bizimlə boluşun. Bəlkə sənin sözən bir başqasının saatını oyadar!