YADDAŞ BİZİ ALDADIRMİ?

Xatirələrin psixologiyası və reallıqla oyunu

GİRİŞ: Gördüyümüzmü, xatırladığımızmı?

Hər kəsin bir xatirəsi var. Amma hər kəsin eyni hadisə haqqında fərqli yaddaşı da var. Bir hadisə olur – beş nəfər iştirak edir – beş fərqli xatirə yaranır. Bəs hansı doğrudur? Yoxsa heç biri?

Bu yazıda yaddaşın psixoloji təbiətini, necə yarandığını, dəyişdirildiyini və bəzən reallığı necə təhrif etdiyini araşdıracağıq. Çünki yaddaş sadəcə “yadda saxlamaq” deyil – bəzən o, bizi aldadan sadiq dostdur.

I FƏSİL: Yaddaş nədir?

1.1. Tərif və mexanizm

Yaddaş – informasiyanın toplanması, saxlanması və lazım olduqda geri çağırılması prosesidir. Beynin bu funksiyası olmasaydı, nə adımızı bilərdik, nə kim olduğumuzu.

Yaddaş əsas 3 mərhələdən ibarətdir:

1. Kodlaşdırma (informasiyanın qəbul edilməsi)

2. Saxlama (beyində mühafizə olunması)

3. Çağırma (yenidən xatırlamaq)

1.2. Yaddaşın növləri

• Qısa müddətli yaddaş – bir neçə saniyədən də az davam edə bilər

• Uzun müddətli yaddaş – illərlə yadda qala bilər

• Epizodik yaddaş – şəxsi xatirələr (toy günü, uşaqlıq anları)

• Semantik yaddaş – ümumi biliklər (paytaxtlar, adlar)

• İşlək yaddaş – hazırda diqqətdə olan məlumat

II FƏSİL: Yaddaş necə formalaşır?

2.1. Duyğularla bağlı yaddaş

Güclü emosiyalarla müşayiət olunan hadisələr yadda daha möhkəm oturur.

• Sevgi – qoxu ilə birgə yadda qalır

• Qorxu – ətraf mühitlə birlikdə kodlanır

• Travma – bəzən yaddaşda “donur”

2.2. Beynin rolu – Hipokampus və amigdala

• Hipokampus – yaddaşın əsas saxlanma mərkəzidir

• Amigdala – duyğusal yaddaşla bağlıdır (xüsusilə qorxu və təhlükə)

2.3. Yaddaş seçicidir

Beyin hər şeyi saxlamaz. Əlaqəli, emosional və ya tez-tez təkrarlanan məlumat ön planda qalır. Qalanlar silinir, ya da bulanır.

III FƏSİL: Yaddaş reallığı necə dəyişir?

3.1. Təhrif olunmuş yaddaş

İnsan hadisəni yenidən düşünərkən onu dəyişdirir. Hər xatırlama bir növ "redaktə"dir.

Məsələn:

Uşaqlıqda bir dəfə yıxılmısan. Hər dəfə bu hadisəni danışdıqca, ağrı artır, detallar dəyişir. 10 il sonra artıq xatirə fakt yox, hekayəyə çevrilir.

3.2. Səhv xatirələr – "False memory"

İnsan bəzən heç baş verməyən hadisəni xatırlayır. Məşhur misal:

• Bir ailə fotosunda sən yoxsan, amma hamı sən orda idin deyir.

• Zamanla sən də inanmaya başlayırsan ki, "bəli, mən də ordaydım."

Bu – kollektiv təsir və təkrarın gücü ilə yaranan yaddaşdır.

3.3. Zehni montaj – yaddaşın redaktəsi

İnsan beyini hadisələrin boşluqlarını özünə uyğunlaşdıraraq doldurur.

Əgər real bir detal yadına düşmürsə, beynin deyir: “Heç olmasa uyğun gələn bir ssenari qoy.”

IV FƏSİL: Yaddaşın psixoloji funksiyaları

4.1. Kimliyimizin bünövrəsi

Yaddaş – “mən kiməm?” sualına verdiyimiz cavabdır. Əgər yaddaşımız silinsəydi:

• Nə sevirdik?

• Kimdən inciyirdik?

• Kiminlə evliydik?

Heç nə bilməzdik. Yaddaş şəxsiyyətin özəyidir.

4.2. Özünüqoruma və müdafiə

Bəzən beyin ağır xatirələri basdırır. Bu – müdafiə mexanizmidir. Amma bu xatirələr şüuraltında qalaraq:

• Kabuslarda

• Fobiyalarda

• Emosional reaksiyalarda

özünü göstərə bilər.

V FƏSİL: Xatirələrin emal prosesi

5.1. İllər keçdikcə xatirələr dəyişir

Zamanla hadisələr:

• Unudulur

• Seçilir

• Yumuşaldılır

• Yenidən yazılır

Yəni xatirə sabit deyil – axıcıdır.

5.2. Hadisə yox, hiss xatırlanır

Bəzən insan nə baş verdiyini unudur, amma necə hiss etdiyini xatırlayır. Məsələn:

"O gün nə geyindiyini unudursan, amma onun səni necə laqeyd baxışla süzdüyünü unutmazsan."

VI FƏSİL: Kollektiv yaddaş və yaddaşın manipulyasiyası

6.1. Kütlə yaddaşı

Toplumlar da xatirələrə malikdir: müharibələr, təbii fəlakətlər, liderlər, çevrilişlər...

Bəzən bu xatirələr dəyişdirilir, yönləndirilir:

• Propaganda

• Təhsil sistemi

• Medianın gücü

Bu zaman tarix gerçək yox, siyasi xatirəyə çevrilir.

6.2. “Uydurulmuş xatirə” texnikaları

Elmi tədqiqatlarda insanlara:

• Əvvəlcə həqiqi hadisələr xatırladılır

• Sonra yalan bir hadisə əlavə olunur

• 30% insan bu yalanı öz xatirəsi kimi qəbul edir!

VII FƏSİL: Yaddaş və psixoloji xəstəliklər

7.1. Posttravmatik stress pozuntusu (PTSD)

Ağır travmadan sonra insan xatirədən qurtula bilmir. Beyin eyni görüntünü, səsi, qorxunu yenidən və yenidən canlandırır.

7.2. Dissosiativ amneziya

Bəzi insanlar çox ağır emosional vəziyyətdən sonra öz həyatının bir hissəsini xatırlamırlar. Bu, bədənin “özünü qoruma” üsuludur.

7.3. Alzheimer və yaddaşın tənəzzülü

Yaddaşın tədricən silinməsi insanı “kim olduğunu” unutmağa qədər aparır. Bu, yalnız informasiyanın yox, şəxsiyyətin də itkisidir.

VIII FƏSİL: Reallıqla yaddaşın qarşılaşması

8.1. Həqiqət nədir? – Xatirə, yoxsa real olan?

Bəzən biz xatirəyə inanırıq, həqiqətə yox. İnsanlara desəniz:

“Bu belə olmayıb.”
O cavab verər:
“Olsun... amma mən belə xatırlayıram.”

8.2. Göz şahidi – ən etibarsız şahid

Tədqiqatlar göstərir ki, göz şahidlərinin ifadələri tez-tez səhv olur. Stress, qorxu və yönləndirici suallar yaddaşı təhrif edə bilər.

NƏTİCƏ: Yaddaş – doğrunun, yoxsa ehtiyacın səfiri?

Yaddaş bizi aldadır? — Bəli.
Yaddaş bizi qoruyur? — Bəli.
Yaddaş bizi formalaşdırır? — Şübhəsiz.

Bizim yaddaşımız – gerçəkliyin surəti deyil, şüuraltının redaktə etdiyi versiyasıdır. Xatirələr sadəcə keçmişin izləri deyil – bəzən gələcəyimizin də sükanıdır.

 Sual və Rəy

Sizcə, bütün xatirələrimiz doğrudurmu?
Yoxsa beynimiz bizi qorumaq üçün yaddaşı dəyişdirir?
Siz də heç vaxt "bu baş verməmişdi, amma mən elə bilirəm ki..." deyə düşündüyünüz anlar yaşamısınızmı?

Fikirlərinizi bölüşün – çünki hər xatirə bir güzgüdür, amma bəzən o buxarlanır.