Keçmiş keçmir, bədəndə yaşayır...
I. GİRİŞ: BİR UŞAQ SUSDUĞUNDA, BÜTÖV BİR HƏYAT SUSUR
Bəzən 40 yaşında bir insan danışarkən, əslində 6 yaşındakı bir uşaq ağlayır onun içində. Gözlə görünməyən, amma ruhun bütün təbəqələrinə hopmuş uşaqlıq travmaları, insanın bütün həyat ssenarisini səssiz şəkildə yazır. “Mən yetərli deyiləm”, “Məni heç kim sevmir”, “Mən həmişə tərk ediləcəyəm” kimi daxili səsçiklər — çox vaxt uşaq yaşda qopmuş ağrıların izidir.
Bu məqalədə uşaqlıq travmalarının nə olduğunu, hansı formalar aldığını və onların yetkin həyatımıza hansı yollarla təsir etdiyini təhlil edəcəyik.
II. UŞAQLIQ TRAVMASI NƏDİR?
Travma – insanın emosional sistemini silkələyən, başa düşməsi və emal etməsi çətin olan, çox vaxt qorxu, çaşqınlıq, ağrı və tərk edilmə hissi doğuran hadisələrdir. Uşaq yaşda bu tip hadisələr baş verdikdə, onların beyində və bədəndə iz buraxması daha dərin və qalıcı olur.
Uşaqlıq travmaları iki yerə bölünür:
1. Açıq travmalar – Fiziki zorakılıq, cinsi istismar, ağır qəza, ailə içi dava-dalaş, valideynin itkisi.
2. Gizli travmalar – Laqeydlik, sevilməmə hissi, emosional yoxluq, daim tənqid olunma, sevgi şərtlərinin qoyulması ("Yaxşı olsan, səni sevərəm").
III. BEYİN VƏ BƏDƏN TRAVMANI NECƏ SAXLAYIR?
Uşaq beynində travmanın izləri
Uşaq beynində emosional inkişafı tənzimləyən hissələr hələ formalaşmadığı üçün travmalar birbaşa limbik sistemdə — yəni duyğu mərkəzlərində iz buraxır. Bu izlər:
-
Gələcəkdə emosional reaksiya formalarını,
-
Təhlükəyə qarşı həssaslığı,
-
Etibar etmə qabiliyyətini formalaşdırır.
Travma hüceyrə səviyyəsində qalır
Epigenetik tədqiqatlar göstərir ki, uşaq yaşda alınan emosional zərbələr gen ifadəsinə təsir edir – bu, gələcəkdə depressiya, anksiyete və ya psixosomatik xəstəliklərə meyillilik yaradır.
IV. UŞAQLIQ TRAVMASININ FORMALARI
1. Fiziki zorakılıq
– Daim döyülmək, qorxu atmosferində yaşamaq, təhlükə hissi ilə formalaşan şəxsiyyətlər.
2. Emosional laqeydlik
– Valideynin "orada olmaması". Uşaq ağladığında onu qucaqlayan yoxdursa, o, öz duyğularını boğmağa başlar.
3. Cinsi istismar
– Uşağın sərhədlərinə zorla daxil olunması onun bədənə və etibara münasibətini pozur.
4. Qorxu və tənqid mədəniyyəti
– “Səni apararlar”, “Yaramazsan”, “Heç nə bacarmırsan” kimi ifadələrlə böyüyən uşaq — öz dəyərini itirər.
V. YETKİNLİKDƏ TRAVMANIN GİZLİ İZLƏRİ
Uşaq travmaları zaman keçdikcə “unutulmuş kimi” görünsə də, həyatımızda 5 əsas formada gizli şəkildə üzə çıxır:
1. Əlaqə problemləri
– Sevgi münasibətlərində bağlılıq qorxusu, tərk edilmək qorxusu, münasibətlərdən qaçmaq.
2. Davamlı özünü günahlandırma
– Hər şeyi özü üçün məsuliyyət götürmək. Travmatik uşaq “səbəb mən idim” deyərək içində yaşamağa davam edir.
3. Perfeksionizm və özünü sübut ehtiyacı
– Uşaqda görmədiyi təsdiqi, yetkinlikdə dünyadan almaq ehtiyacı.
4. Emosional tıxanıqlıq
– Hisslərini ifadə edə bilməmək, hər şeyi içində saxlamaq, ağlaya bilməmək.
5. Psixosomatik xəstəliklər
– Dəri problemləri, mədə pozğunluğu, baş ağrısı, gərginlik, panik ataklar, yuxu pozğunluğu.
VI. UŞAQLIQDA YAZILMIŞ MƏTN: “İÇİMDƏKİ UŞAQ”
Bir çox psixoloq deyir ki: “İçimizdəki uşaq sağalmayana qədər, böyümək mümkün deyil.”
Uşaqlıqda aldığımız mesajlar:
-
“Səssiz ol!” → İfadə qorxusu
-
“Ağlama!” → Emosional tıxac
-
“Yaxşı ol, sevim” → Şərti sevgi ilə yaşamaq
-
“Səni heç kim sevməz” → Dəyərsizlik hissi
Bu mesajlar zamanla şəxsi inanc sisteminə çevrilir və bütün həyatımıza rəhbərlik edir.
VII. TRAVMANIN KƏNARINDAN DEYİL, İÇİNDƏN BAXIŞ
Real nümunə:
Elgiz adlı bir kişi 38 yaşında evlənməkdən qorxur. Münasibətləri yarımçıq qalır, özünü daim “yetərsiz” hiss edir. Psixoloji terapiyada məlum olur ki, uşaqlıqda valideynləri onu tez-tez “sən kişi deyilsən”, “biz səni istəmirdik” deyərək rədd edirmiş. Bu rədd edilmə hissi Elgizin sevgi münasibətlərində bağlanmasına, qorxmasına və özünü inamsız hiss etməsinə səbəb olub.
VIII. SAĞALMA PROSESİ: UŞAĞA QULAQ ASMAQ
Travma sağalırmı? — Bəli, amma “qeyd alındıqda”.
Uşaq yaşda yaşananların sağalması üçün ilk addım — onların inkar edilməməsi, tanınması və adlandırılmasıdır.
Sağalma yolları:
-
Psixoterapiya (özəlliklə EMDR, bədən yönümlü terapiya, daxili uşaqla iş)
-
Jurnal yazmaq – hisslərin sözə çevrilməsi
-
Daxili uşaqla dialoq – “Səni eşidirəm”, “Sənə haqsızlıq olunub”
-
Meditasiya və nəfəs texnikaları – sinir sistemini sakitləşdirmək
IX. VALİDEYNLƏR ÜÇÜN MESAJ
Bu gün valideyn olanlar üçün travmanın dərinliyini başa düşmək çox vacibdir. Uşaq təkcə oyuncağa yox, qulaq asmağa, baxışa, toxunuşa, şəfqətə ehtiyac duyur.
Yadda saxlayın:
-
“Səni sevirəm” demək pulsuzdur, amma şəfa verir.
-
Tənqid yox, təqdir şəxsiyyət formalaşdırır.
-
Uşaq qışqırdıqda “sakitləşdirilməyi”, səhv etdikdə isə “sevilməyə davam olunmağı” öyrənməlidir.
X. NƏTİCƏ: HƏR BÖYÜK İÇİNDƏ BİR UŞAQ DAŞIYIR
Uşaqlıq travmaları bəzən bir cümlə, bir baxış, bir toxunuş qədər kiçik görünə bilər. Amma onların yaratdığı sarsıntı illərlə davam edə bilər. Yetkin insanda üzə çıxan qorxular, narahatlıqlar, özünü ifadə edə bilməmə hallarının bir çoxu — həll olunmamış, dilsiz qalmış bir uşaqlığın səsi ola bilər.
Travmalar bizi müəyyən edə bilər, amma onlar bizi idarə etməməlidir. Hər kəsin içindəki uşağı görmək və onunla bir dialoq qurmaq – şəfanın ilk qapısıdır.
SİZ NECƏ DÜŞÜNÜRSÜNÜZ?
-
Uşaqlığınızda hansı cümlə sizdə dərin iz qoydu?
-
Öz “daxili uşağınız”la nə vaxt danışdınız?
-
Bu gün öz övladınıza hansı cümlələri daha çox deyirsiniz?