GİRİŞ
Dünyanın səthində baş verən geoloji dəyişikliklər, tarixin gedişatını dəyişəcək qədər böyük gücə sahibdir. Zəlzələlər, sunamilər və vulkan püskürmələri bu təbii güclərin yalnız bir hissəsidir. Lakin bunların arasında xüsusi bir təhlükə var: supervulkanlar. Adi vulkanlardan fərqli olaraq, supervulkanların püskürməsi qlobal iqlimə, kənd təsərrüfatına və bəşəriyyətin yaşamına təsir edəcək qədər dağıdıcı ola bilər. Bu məqalə supervulkan anlayışını, onların necə formalaşdığını, harada yerləşdiklərini və qlobal fəlakət potensialını araşdırır.
I. SUPERVULKAN NƏDİR?
Supervulkan – adi vulkanlara nisbətən çox daha böyük və dağıdıcı püskürmə gücünə malik geoloji formalaşmadır. Elmi olaraq VEI (Volcanic Explosivity Index) ilə 8 və ya daha yüksək səviyyədə qiymətləndirilən bu vulkanlar, eyni anda minlərlə kub kilometr lava, kül və qaz buraxa bilirlər.
Əsas fərqləndirici cəhətlər:
-
Püskürmə zamanı qlobal iqlim dəyişiklikləri yarada bilər.
-
Səssiz və uzun müddətli fəaliyyətsizlik dövrləri var – buna görə də çox vaxt "səssiz qatil" adlandırılır.
-
Yer səthində böyük çökəkliklər (kalderalar) buraxırlar.
II. TARİXİ SUPERVULKAN PÜSKÜRMƏLƏRİ
1. Toba (İndoneziya), ~74,000 il əvvəl
-
İnsanlığın demək olar ki, genetik dar boğazdan keçməsinə səbəb olmuşdur.
-
2800 km³ kül atmosferə buraxılmışdır.
-
Dünya temperaturu 3–5°C azalmış, buz dövrünə yaxın bir dövr yaranmışdır.
2. Yellowstone (ABŞ), təxminən 640,000 il əvvəl
-
1000 km³-ə yaxın material püskürmüşdür.
-
Yerin üzərində 70 kilometr diametrli kaldera formalaşmışdır.
-
Şimali Amerikada həyat müvəqqəti iflic olmuşdur.
3. Taupo (Yeni Zelandiya), ~26,500 il əvvəl
-
Ən güclü püskürmələrdən biri.
-
Cənub Sakit Okean iqlimini dəyişmiş və kül Asiya səmasına qədər yayılmışdır.
III. POTENSİAL TƏHLÜKƏLİ SUPERVULKANLAR
Dünya miqyasında bir neçə supervulkan hal-hazırda "yatmış vəziyyətdədir":
-
Yellowstone (ABŞ) – seysmik aktivlik davam edir; elm adamları mütəmadi izləyirlər.
-
Campi Flegrei (İtaliya) – Neapol yaxınlığında yerləşən bu supervulkan artan aktivliklə diqqət çəkir.
-
Aira Kalderası (Yaponiya) – əhalinin sıx yaşadığı bölgəyə yaxınlığı ilə təhlükəlidir.
-
Taupo (Yeni Zelandiya) – aktivlik göstəriciləri mütəmadi izlənilir.
-
Long Valley Kalderası (Kaliforniya, ABŞ) – geotermal aktivlik və minlərlə kiçik zəlzələ qeydə alınıb.
IV. SUPERVULKANIN TƏSİRLƏRİ NƏDİR?
-
Qlobal soyuma – Günəş şüalarının qarşısını alan kül və aerozollar səbəbindən iqlim dəyişiklikləri.
-
Kənd təsərrüfatının çökməsi – "Volkanik qış" şəraiti məhsul istehsalını dayandıra bilər.
-
Nəqliyyat və aviasiyanın iflici – kül buludları hava yollarını tamamilə bağlaya bilər.
-
Sosial və iqtisadi çöküş – ərzaq qıtlığı, enerji problemləri, köç dalğaları.
-
Səhiyyə böhranı – havada yayılan mikrozərrəciklər nəfəs yollarında ciddi problemlər yarada bilər.
V. MÜASİR TƏDQİQATLAR VƏ MONİTORİNQ
Elm adamları süni peyklər, seysmometrlər, GPS ölçümləri və qaz analizləri vasitəsilə supervulkanları daim izləyirlər.
-
NASA, Yellowstone-un soyudulması ilə bağlı nəzəri layihələr üzərində çalışır.
-
ABŞ Geoloji Xidməti (USGS) – real vaxt izləmə və risk dəyərləndirmə sistemləri qurur.
-
Avropa Geofizika Şəbəkələri – İtaliya və Yunanıstan kimi seysmik zonalarda aktiv fəaliyyət göstərir.
Lakin heç bir texnologiya püskürmənin vaxtını tam proqnozlaşdıra bilmir – bu, hələ də elmin açmadığı sirr olaraq qalır.
VI. SUPERVULKAN SİYASƏTİ – HAZIRLIQ MÜMKÜNDÜRMÜ?
Hazırda supervulkan riskinə qarşı qlobal səviyyədə ciddi planlar yoxdur. Bəzi ölkələr milli fəlakət planlarına vulkan püskürməsi riskini daxil etsələr də, supervulkan miqyasında bir hadisə:
-
Milli sərhədləri aşan böhran yaradacaq;
-
Qlobal ərzaq və enerji bazarlarını çökmə təhlükəsinə salacaq;
-
Beynəlxalq əməkdaşlığın zəruriliyini ortaya qoyacaq.
Hazır olmaq üçün nə lazımdır?
-
Elmi məlumatların qlobal paylaşımı;
-
Beynəlxalq monitorinq şəbəkələrinin genişləndirilməsi;
-
Alternativ ərzaq sistemləri və iqlimə davamlı kənd təsərrüfatı modelləri;
-
Qlobal fövqəladə yardım fondlarının yaradılması.
NƏTİCƏ
Supervulkanlar səssiz, amma misilsiz gücə sahibdir. Onlar insanlığın texnologiya ilə öyündüyü dövrdə belə, təbiətin nə qədər üstün və nəzarətsiz gücə malik olduğunu xatırladır. Onların püskürməsi nadir baş verir, lakin baş verdikdə tarixi dəyişir.
Bu riskə qarşı hazırlıqlı olmaq yalnız elmi məsələ deyil – bəşəri məsuliyyətdir.
SUAL VƏ RƏY
Sizcə bəşəriyyət supervulkan təhlükəsinə hazırdırmı?
Supervulkanların qarşısını almaq üçün texnologiya yetərlidirmi, yoxsa sadəcə uyğunlaşmağa çalışmalıyıq?
Bu səssiz təhlükə ilə bağlı maarifləndirmə hansı səviyyədədir? Siz bu barədə daha öncə nələr bilirdiniz?
Rəy yazın: Əgər sabah bir supervulkan püskürsə, siz ilk olaraq nə edərdiniz?