S – Sosial baxış: Şirin dadlı həyatın gizli faciəsi
Müasir həyat daha dadlı, daha rahat və daha “şirin” görünür. Qablaşdırılmış qidalar, desertlərlə dolu vitrinalar, şəkərli içkilər, fast-food menyular… Hamısı bizi “şəkərli bir həyat”a aparır. Lakin bu həyatın acı nəticələri gündən-günə artır.
Bu nəticələrin adı isə çox vaxt diabet olur.
Əvvəllər “şəkər xəstəliyi” yalnız yaşlı insanlarda rast gəlinərdi. İndi isə bu xəstəlik uşaqdan gəncə, gəncdən ofis işçisinə qədər hər kəsin həyatına sirayət edir. Günümüzdə diabet təkcə qanda şəkərin yüksəlməsi deyil – yaşam tərzinin çökməsidir.
İnsanlar bəzən belə deyir:
-
“Qarnım var, amma sağlamam.”
-
“Yeməkdən sonra yatmaq xoşdur.”
-
“Bir az şəkər hər kəsdə var.”
Bu “bir azlar”, böyük fəsadlara səbəb olur. Çünki diabet səssiz gəlir, amma həyatın keyfiyyətini sarsıdır.
A – Akademik baxış: Diabet nədir və necə yaranır?
Diabet – bədənin qanda şəkəri (qlükozanı) idarə edə bilməməsi ilə xarakterizə olunan metabolik bir xəstəlikdir. İnsulin hormonu ya yetərincə ifraz olunmur, ya da bədən ona cavab vermir.
1. Növləri:
-
Tip 1 Diabet:
→ Autoimmun xəstəlikdir.
→ Bədənin öz immun sistemi mədəaltı vəzin beta hüceyrələrini məhv edir.
→ Uşaqlıq və gənclikdə başlayır.
→ İnsulin müalicəsi zəruridir. -
Tip 2 Diabet:
→ Ən yayılmış formadır (təxminən 90%).
→ İnsulin müqaviməti və sonradan insulin çatışmazlığı ilə xarakterizə olunur.
→ Əsas səbəblər: piylənmə, azhərəkətlilik, stress və genetik meyillik. -
Gestasion Diabet:
→ Hamiləlik zamanı inkişaf edir.
→ Körpə və ana üçün risklidir, doğuşdan sonra keçə bilər, amma gələcəkdə Tip 2 riskini artırır.
2. Əlamətlər:
-
Tez-tez sidiyə çıxmaq
-
Həddindən artıq susuzluq
-
İştahın artması, amma arıqlama
-
Yorğunluq, dəridə qaşınma
-
Yaraların gec sağalması
-
Ayaqlarda keylik, uyuşma
3. Fəsadlar:
-
Ürək-damar xəstəlikləri
-
Böyrək çatışmazlığı
-
Görmə pozğunluqları, retinopatiya
-
Nevropatiya (sinir zədələnməsi)
-
Ayaq yaraları, amputasiya riski
4. Diaqnoz:
-
Aclıq qlükozası > 126 mq/dL
-
HbA1c > 6.5%
-
OGTT testi (oral qlükoza tolerantlıq testi)
-
Piylənmə və ailə anamnezi ilə risk analizi
İ – İctimai baxış: Müasir həyat diabetin əsas tətikləyicisidir
Bugünkü cəmiyyət hərəkətsizliyə, ekran qarşısında saatlarla oturmağa, hazır və şəkərli qidalarla qidalanmağa öyrəşib. Bu vərdişlər diabetin yayılmasına birbaşa səbəb olur.
1. Qida sənayesinin təsiri
-
Supermarketlərdə şəkər gizli şəkildə minlərlə məhsulda var: souslar, qatıq, çörək, hətta “diyet” içkilərdə.
-
İnsan bəzən bilmədən gündə 100-150 qram şəkər qəbul edir. Halbuki tövsiyə olunan miqdar 25–30 qramdır.
2. Uşaqlar və şəkərli qidalar
-
Uşaq yaşda şəkərli içkiyə vərdiş edənlər, böyüyəndə insulin müqaviməti ilə qarşılaşır.
-
Tiplə 2 diabetin əvvəllər 40 yaşdan sonra başladığı deyilsə də, artıq 12–16 yaş arası gənclərdə də aşkarlanır.
3. Stres və diabet
-
Psixoloji stress kortizol hormonunu artırır → bu isə qlükozanı yüksəldir.
-
Daimi stresli həyat tərzi insulin müqavimətini gücləndirir.
4. Sosial utanc və laqeydlik
-
Bəziləri “mənə heç nə olmaz” deyə müayinədən qaçır.
-
Bəziləri isə “müalicə bahalıdır”, “şəkəri gizlədim” deyə özünü riskə atır.
T – Tədqiqat baxışı: Elm nə deyir?
1. WHO (Dünya Səhiyyə Təşkilatı)
-
Dünyada 537 milyon insan diabetlə yaşayır (2023).
-
2045-ci ilə qədər bu sayın 780 milyonu keçəcəyi gözlənilir.
-
Hər 6 saniyədə 1 insan diabetlə bağlı fəsadlardan ölür.
2. Harvard Universiteti
-
Yüksək şəkərli pəhrizlər Tip 2 diabet riskini 40%-ə qədər artırır.
-
Yuxu pozğunluğu və gecə iş rejimi insulin hormonuna mənfi təsir edir.
3. Yaponya – Insulin Həssaslığı Araşdırması
-
Gündə 30 dəqiqəlik fiziki aktivlik, Tip 2 diabet riskini 50%-ə qədər azaldır.
4. Interventional Lifestyle Studies
-
Bitki əsaslı pəhriz, stressin idarəsi və yüngül idman diabetin qismən geriyə çəkilməsinə səbəb ola bilər.
Nəticə: Həyatın dadını şəkərdə deyil, balansda axtar
Şəkər bədəndə sadəcə enerji mənbəyi deyil. O, kontroldan çıxarsa, səssiz, lakin dağıdıcı bir gücə çevrilir. Diabet isə onun bizə “artıq yetər” deməsinin nəticəsidir.
Nə etməli?
Gündəlik fiziki aktivlik:
– Hətta 20 dəqiqəlik yeriş belə şəkər tarazlığını saxlaya bilər.
Şəkərsiz və təbii qidalanma:
– Təzə meyvə, tərəvəz, bütöv taxıllar, sağlam yağlar – şəkəri tənzimləyən dostlardır.
Daimi müayinələr:
– Ailə anamnezi olanlar ildə bir dəfə qan şəkərini yoxlatmalıdır.
Stressin azaldılması:
– Meditasiya, dua, təbiətdə vaxt keçirmək – şəkəri deyil, ruhu balanslaşdırır.