Fobiyaların kökü və psixoloji səbəbləri
GİRİŞ: Qorxu – düşmən, yoxsa bələdçi?
Hər bir insan nədənsə qorxur. Biri qaranlıqdan, biri yüksəklikdən, biri tək qalmaqdan. Qorxu — yalnız bioloji reaksiya deyil, həm də ruhi bir siqnaldır. Fobiya isə bu qorxunun şüuru və gündəlik həyatı iflic edən formasıdır. Bu məqalədə biz fobiyaların arxasında gizlənən emosional səbəbləri, uşaqlıq izlərini, travmaları və sosial kökləri analiz edəcəyik. Məqsədimiz qorxunu məhv etmək deyil, onu anlamaqdır. Çünki bəzən qorxu — şəxsiyyətimizin qapalı qalan səsidir.
I FƏSİL: Fobiya nədir?
1.1. Termin və tərif
Fobiya (yunanca “phobos” – qorxu) – obyektiv olaraq təhlükəli olmayan bir vəziyyətə, əşyaya və ya canlıya qarşı intensiv və irrasional qorxu hissidir.
? Fobiya – qeyri-real qorxudur, lakin hiss gerçəkdir.
? İnsan fobiyasının absurd olduğunu anlayır, amma dayandıra bilmir.
1.2. Fobiyanın əsas xüsusiyyətləri
-
Şiddətli və nəzarətsiz qorxu
-
Təkrarlanan və daimi narahatlıq
-
Qaçma davranışı (insan fobiya obyektindən uzaq durur)
-
Fiziki simptomlar: tərləmə, ürək döyüntüsü, nəfəs darlığı, titrəmə
II FƏSİL: Fobiyalar necə yaranır?
2.1. Uşaq travmaları
Çox zaman fobiyanın kökü uşaqlıqda yaşanmış bir təcrübəyə dayanır. Məsələn:
-
3 yaşında it dişləyən uşaq → yetkinlikdə kinofobiya (it qorxusu)
-
Qarşısında anası qışqıran uşaq → səsə qarşı həssaslıq və ya misofobiya
2.2. Öyrənilmiş davranış
Əgər bir uşaq atasının hündürlükdən qorxduğunu görürsə, eyni qorxunu öyrənir və daşıyır. Qorxu bəzən təqlid yoluyla öyrənilir.
2.3. Beynin müdafiə mexanizmi
Amygdala adlı beyin bölgəsi qorxunu tanıyan və reaksiya verən mərkəzdir. Bəzən bu hissə travmatik xatirələrdən dolayı yanlış siqnal göndərir və “təhlükə var” mesajı verir.
III FƏSİL: Fobiyaların növləri
3.1. Spesifik (sadə) fobiyalar
-
Araxnofobiya – hörümçək qorxusu
-
Aklufobiya – qaranlıq qorxusu
-
Akrofobiya – yüksəklik qorxusu
-
Trypofobiya – deşikli səthlərə qarşı qorxu
-
Klaustrofobiya – qapalı məkan qorxusu
3.2. Sosial fobiyalar
-
Tənqid olunmaqdan qorxmaq
-
İctimai danışıqdan qaçmaq
-
İnsanlarla təmasda sıxıntı
Sosial fobiyası olan insanlar çox zaman “tənhalıqla cəmiyyət arasında sıxışıb qalırlar.”
3.3. Kompleks və travmatik fobiyalar
-
Agorafobiya – açıq məkan, tək qalmaq qorxusu
-
Emetofobiya – qusmaqdan qorxu
-
Thanatofobiya – ölüm qorxusu
IV FƏSİL: Qorxunun dili – Fobiya bizə nə deyir?
4.1. Qorxu bir siqnaldır
Fobiya – şüuraltının mesajıdır. O, deyir: "Sən burada bir travma yaşadın", "Sən burada özünü güvənsiz hiss etdin".
Məsələn:
-
Qapalı məkan qorxusu – "Mən emosional olaraq sıxılmışam"
-
İctimai danışıq qorxusu – "Mən dəyərli olmadığım hissiylə böyüdüm"
4.2. Daxili uşaq hələ də qorxur
Fobiya – böyüməmiş emosiyanın davamıdır. Bədən böyüsə də, qorxu o travmatik anın içində qalır.
4.3. Qorxu bizi qoruyur
Zidd görünsə də, bəzən fobiya – özümüzü qorumaq üçün yaratdığımız divardır. O, bizi "təhlükəli" saydığımız vəziyyətlərdən uzaq saxlayır.
V FƏSİL: Fobiyanın psixoloji səbəbləri
5.1. İdarəetmə ehtiyacı
Fobiya bəzən insanın nəzarət itkisindən qorxması ilə əlaqəlidir. Məsələn, təyyarə fobiyası – idarə edə bilmədiyimiz bir məkan və vəziyyətdir.
5.2. Perfeksionizm və kontrol
Sosial fobiyası olan insan tez-tez “mükəmməl görünməliyəm” düşüncəsi ilə yaşayır. Qorxu – mühakimə olunmaqdan yox, açıq qalmaqdan yaranır.
5.3. Dəyərsizlik hissi
Sosial fobiyalar çox zaman insanın özünü kifayət qədər dəyərli hesab etməməsi ilə bağlıdır.
VI FƏSİL: Fobiyalarla necə işləmək olar?
6.1. Fobiyadan qaçmaq onu böyüdür
İnsan fobiyadan qaçdıqca, beyin "bəli, bu təhlükəlidir" mesajını təsdiqləyir. Qaçmaq qorxunu qidalandırır.
6.2. Ekspozisiya terapiyası (məruz qalma üsulu)
Mütəxəssis nəzarəti ilə insan fobiya obyektinə tədricən yaxınlaşır. Məsələn:
-
Qaranlıq qorxusu olan biri ilə əvvəl az işıqlı otağa daxil olunur
-
Sonra qapı qapadılır
-
Sonda tam qaranlıqda tək qalmaq təcrübəsi
6.3. Kognitiv-davranış terapiyası (CBT)
İnsanın düşüncə tərzini dəyişmək, qorxunun reallıqla uyğun olmadığını anlamaq üçün əla metoddur.
6.4. Dərin psixoterapiya
Fobiyanın kök səbəbləri – uşaqlıqda yaşanan travmalar, valideyn münasibətləri, dəyərlilik hissi kimi məsələlər üzərində çalışılır.
VII FƏSİL: Fobiyalar və cəmiyyət
7.1. Cəmiyyətin “qorxudan” rolu
Cəmiyyət bəzən qorxuları etiketləndirir və böyüdür. Məsələn:
-
"Qız uşağı tək getməz" → təhlükə və qorxu aşılanır
-
"Oğlan qorxmaz" → qorxunu gizlətmək məcburiyyəti yaranır
7.2. Mədəni fobiyalar
-
Bəzi millətlərdə daha çox ölüm fobiyası, digərlərində tənqid fobiyası üstünlük təşkil edir.
-
Dini və sosial qadağalar da fobiyaların yaranmasında rol oynaya bilər.
VIII FƏSİL: Öz qorxunla tanış olmaq – Sağalmanın ilk addımı
8.1. Qorxunu inkar etmə
Qorxunu “gizlətmək” onu yox etmir – sadəcə daxilə basdırır və daha dərin psixoloji fəsadlar yaradır.
8.2. Qorxu ilə dialoq
Özünə sual ver:
-
Mən niyə qorxuram?
-
Bu qorxunu ilk dəfə nə zaman yaşadım?
-
Bu qorxu məni nədən qoruyur?
8.3. Şəfqətli yanaşma
Qorxuna düşmən yox, daxili uşaq kimi yanaş. Ona deyin:
“Mən buradayam, artıq tək deyilsən.”
NƏTİCƏ: Qorxularımız – bizə yazılmış məktublardır
Fobiya – psixikanın “oxunmamış məktubudur”. O, deyir:
“Bax, burada bir iz qaldı... bunu anlamadan, həyatın bu hissəsində irəliləyə bilməzsən.”
Qorxularımızı məhv etmək lazım deyil. Onları dinləmək, anlamaq və qucaqlamaq lazımdır. Çünki bəzən qorxu – şəfa yoluna aparan qapıdır.
Sual və Rəy
Sizin nədən fobiyanız var?
Heç uşaqlıqda yaşadığınız bir qorxu sizi hələ də izləyirmi?
Fikirlərinizi bölüşün – çünki hər qorxu bir səsdir, və o eşidilmək istəyir.