Qısqanclıq, insan psixologiyasında dərin köklərə malik olan, zaman-zaman qarşısına alınması çətin olan və eyni zamanda öyrənilməsi və şəfalandırılması mümkün duyğulardan biridir. Bu hissin kökləri, təkcə romantik münasibətlərə deyil, insanın özü və dəyərliliyi haqqında daşıdığı inanc sisteminə dayanır.
Tarix boyu bədii əsərlərdə, mifologiyada, dinlərdə və psixologiyada qısqanclıq çox zaman təbiətə xas, amma nəzarət altına alınmalı bir duyğu kimi qiymətləndirilmişdir. Məsələn, Yunan mifologiyasında Heranı qısqanclığı ilə tanıyırıq, o, Zeusu daim qısqanır və bunun üçün tənbeh metodları işlədir. Dinlərdə isə Allahın "qısqanclıqla sevən" tərifi metaforik olaraq insana tam sadiqliyin vacibliyini vurğulamaq üçün istinad edilir.
I. Qısqanclığın psixoloji mənəsi: Duyğunun anatomiyası
Qısqanclıq, insan beynində sənaye kimi işləyən amigdala, prefrontal korteks və hipokamp funksiyalarını bir anda hərəkətə keçirir. Amigdala, qorxu və hirs duyğularına cavabdehdir. Bu zaman şəxsdə adrenalinin artması, bədən temperaturunun yüksəlməsi, diqqətin daralması kimi fiziki hallar müşahidə olunur.
Prefrontal korteks bu duyğunu şərh etmək və onu idarə etmək istəsə də, eğər insanın psixoloji yetkinliyi, özünə inamı və duyğu tənzimləmə bacarığı azdırsa, qısqanclıq aqressiyaya və ya manipulyativ davranışlara yol açır.
II. Uşaq travmalarının izi: Etibarsız bağlanma
Psixoloq John Bowlby-nin bağlanma nəzəriyyəsinə görə, uşaqlıqda valideynlər tərəfindən davamlı, sədaqətli və qəbuledici qayğı görməyən uşaqlar, yetkinlikdə etibarsız bağlanma stilinə malik olurlar. Bu insanlar təmaslarda ya asılı olur, ya da daim qoruyucu məsafə saxlayaraq özərlərini qorumaq istəyirlər. Bu ikili hal qısqanclığı ya süni təhlükə şəkilində canlandırır, ya da susqun, passiv aqressiv formada dərindən bəsləyir.
III. Sevgi ilə qısqanclıq arasındakı incə fərq
Sevgi: birini azad görə bilə bilməkdir. Sevdiyin insanın seçimlərinə, zamanına, həyat stilinə dəyər verə bilən məhriban və böyüdücü bir duyğudur. Qısqanclıq: itirmə qorxusunun doymamış eqo ilə birləşərək ortaya çıxardığı davranışlardır.
Məsələn, bir sevgilinin sosial mediada başqasını izləməsinə verilən reaksiya, sevgi dəyil, qısqanclıq ola bilir. Burada insan özünə olan dəyərin az olduğunu hiss edir və bu hissi qarşı tərəfi nəzarət altına alaraq azaltmaq istəyir.
IV. Genderlərə görə qısqanclıq formaları
Araşdırmalar göstərir ki, qadınlar daha çox emosional qısqanclıq yaşayır: partnerinin diqqətini, vaxtını və şəfqətini başqası ilə bölüşməsini istəməyə bilirlər. Kışlər isə fiziki qısqanclığa meyillidir: başqası ilə fiziki təmasdan daha çox təsirlənir.
Bu fərq böyük ölcüdə sosial şərtlənmələrdən qaynaqlanır. Qadınlara kiçik yaşlardan "Diqqəti qazan, qoruyub saxla" təlimi verilirkən, kışlərə "sahib ol, qorumaq sənin borcundu" mesajı aşılanır.
V. Qısqanclıqdan yaranan davranış formaları
-
Telefon, sosial media hesablarını yoxlama
-
Sürəkli "kiminlə idin?" suallarla manipulyasiya
-
Qarşı tərəfin geyiminə, dostlarına, vaxt ayırdığı hobbiyə qarışmaq
-
Emosional şantaj, susqunluq, üz dönətmək
Bu davranışlar qısqanclıq hissindən daha çox, öz dəyərsizliyi ilə mübarizə metodudur. Ancaq uzun müdətdə münasibətləri zədələyir, sevgi yerinə qorxu hakim olur.
VI. Qısqanclıq psixodinamik nəzərdə
Freudun fikrinə görə, qısqanclıq insanın id (daxili istəklər), ego (müşahidə edən) və superego (vicdan) sistemlərinin toqquşmasından yaranan haldır. Ego, superegodan (etik qayıdalar) qorxduğu üçün qısqanclıq hissinə haqq qazandırmaq üçün id-in təhrikedici impulslarından isifadə edir. Bu, insan beynində "həqiqətə deyil, qorxuya dayanan ssenarilərin" yaranmasını stimullaşdırır.
VII. Qısqanclıqla başa çıxmaq: Praktiki metodlar
-
Duyğunu tanı – Qısqanclıq hissi hardan qaynaqlanır? Təkrarı varmı?
-
Jurnal tut – Hansı hadisə səndə bu hissi yaratdı? Hansı travmanı xatırlatdı?
-
Daxili dialoq qur – Özünə dəyər verən, dəstəkləyici cümlələr yaz: "Mən yetərincəm, sevilməyə layiqəm."
-
Təsdiq ehtiyacını burax – Sənin kim olduğun başqasının diqqəti ilə ölçülməz.
-
Peşəkar dəstək al – Davam edən, dərin qısqanclıq hallarında psixoterapiya çox faydalıdır.
VIII. Qısqanclıq cəmiyyətdə necə modellənir?
Televiziya seriallarında, müsabiqə şoularında qısqanclıq hər zaman "sevgidən doğan fədakarlıq" kimi romantik təqdim edilir. Bu, tamaşaçılarda zəhərli davranışları normallaşdırır. Halbuki sevgi bərqərardır, qorxuya dayanmır, qurban istəməz.
IX. Sevgidə azadlıq və sərbəstlik
Hər bir şəxs bir "bütün"dür. Sevgidə iki bütün birləşir, biri digərini tamamlamaq üçün deyil. Bu zaman sevgidə qısqanclıq yox, dəstək olur. Sərbəstlik, sevginin inkaredilməz təməlidir.
X. Nəticə: Qısqanclıqdan azad sevgi mümküdür?
Bəli. Bu, insanın öz dəyərini tanıması, travmalarını şəfalandırması, sevgiyə sahiblenmək deyil, yoldaşlıq kimi baxması ilə mümkün olur.
Sual / Rəy: Siz sevgidə qısqanclığı anlayışlı hesab edirsiniz, yoxsa bu duyğunun üstünlük qazanmasını təhlükəli sayırsız? Sizcə sevgi daha çox azadlıq, yoxsa sahiblenmədir?