I. Giriş: Gözə Görünməyən Kainat Qaranlıq maddə (dark matter) adını ilk dəfə eşitdikdə bu anlayış elmi fantastika kimi görüsə bilər. Amma bu maddə kainatın real, lakin hələ ki, birbaşa müşahidə edilməyən hissəsidir. Bəzi alimlər onu "kainatın skeleti" adlandırır, bəziləri isə "gözəgörünməz cazibə gücü". Əslində, kainatdakı maddənin cəmi 27%-i qaranlıq maddədən ibarətdir, halbuki bizim tanıdığımız, yəni atomlardan ibarət olan normal maddə cəmi 5%-dir. Bu, o deməkdir ki, biz kainatın çox kiçik hissəsini dəqiq görə bilirik.
II. Qaranlıq Maddənin Kəşi: Tarixi Və Hadisələr Qaranlıq maddə anlayışı ilk dəfə 1930-cu illərdə isveçrəli astrofizik Fric Cvikki tərəfindən irəli sürüldü. O, "Coma" qalaktika klasterini araşdırarkən qalaktikaların hərəkətini izah etmək üçün kifayət qədər mücazibə gücü olmadığını qeyd etdi. Bu zaman ortada görünməyən, amma cisimlərə təsir edən bir maddənin varlığı ehtimal edildi.
Daha sonra, 1970-ci illərdə Vera Rubin adlı amerikalı astronom spiral qalaktikalardakı ulduzların dəyişməz fırlanma sürətlərini ölcərkən eyni problemi kəş etdi: çoxlu maddə olmalıdır ki, bu ulduzlar bu cür sabit orbiti qoruya bilsin. Lakin təsbit edilən maddə məhz bu çəkilə bu hərəkəti izah etmirdi.
III. Qaranlıq Maddə Nədir? Qaranlıq maddə elektromaqnit radiasiya ilə təsirləşməyən, yəni işiq udmayan, yaymayan və əks etdirməyən maddədir. Bu, onun teleskoplarla birbaşa gözələnilməsini qeyri-mümkün edir. Amma onun cazibə gücü var və o, digər maddələrə təsir edir.
Hazırda elm adamları qaranlıq maddənin ağır, yavaş hərəkətli hissəciklərdən (WIMPs – Weakly Interacting Massive Particles) ibarət ola biləcəyini düşünülr. Bəzi nəzəriyyələr qaranlıq maddəni axion, sterile neutrino kimi hissəciklər kimi təsvər edir.
IV. Qaranlıq Maddəni Necə "Görürük"? Qaranlıq maddə birbaşa müşahidə edilməsə də, onun varlığı dolayı yollarla sübut olunur:
-
Qalaktikaların Fırlanma Əliləri: Qalaktikadakı ulduzlar mərkəzdən uzaq olduqca daha yavaş hərəkət etməlidir, amma müşahidələr bunu təsdiq etmir.
-
Qalaktika Klasterləri: Klaster daxilində qalaktikaların hərəkətini izah etmək üçün görünməyən kütlə lazımdır.
-
Qravitasiya Linzalaması: Qaranlıq maddə uzaqdaki şəkli bükürək, onun arxasındaki şəkli dəyişdirir. Bu "qravitasiya linzaları"ndan analiz edildikdə, ortada çoxlu gözəgörünməyən maddənin olduğu ortaya çıxır.
-
Kosmik Mikrodalğa Fon Radiasiyası (CMB): Kainatın ilk zamanlarından qalma bu radiasiya qaranlıq maddənin varlığını dolayı yolla sübut edir.
V. Niyə Görsənmir? Qaranlıq maddə elektromaqnit spektrə daxil olmur. Yəni, onunla işiq (fotolar) əlaqə qurmur. Nə udur, nə yayır, nə də refleksiya edir. Bu da onu təsbit etməyi çətin edir. Qaranlıq maddə ancaq cazibə təsiri vasitəsilə hiss olunmaqdadır. Bu maddə bizim adi dediyimiz elektron, proton, neytronlardan ibarət dəyil.
VI. Qaranlıq Maddə Və Qaranlıq Enerji: Fərqlər Qaranlıq maddə bəzən qaranlıq enerji ilə qarışdırılır. Halbuki bunlar tamamilə fərqli anlayışlardır:
-
Qaranlıq maddə cisimlərin hərəkətini izah edir.
-
Qaranlıq enerji kainatın getdikcə süriətlənən gənişlənməsini açıqlayır.
Yəni biri cazibə təsiri yaradır (qaranlıq maddə), digəri cazibə gücünə zidd işləyir, itələyici təsir göstərir (qaranlıq enerji).
VII. Elmi Tədqiqatlar və Eksperimentlər Hazırda yer altı laboratoriyalar, dünyanın çox hissəsində qaranlıq maddənin hissəciklərini təsbit etmək üçün cəhdlər aparır.
-
XENON1T (İtaliya)
-
LUX-ZEPLIN (ABŞ)
-
CERN (Avropa) – LHC qaranlıq maddə hissəciklərini mümkün olduqca yaratmaq istəyir.
Hələlik bu eksperimentlər birbaşa hissəcik təsdiq etməyib, amma potensial siqnallar hər il daha da artır.
VIII. Filmlər və Mifologiyada Qaranlıq Maddə Elmi fantastika əsərlərində qaranlıq maddə tez-tez "paralel kainatlara keçid", "antimaddə silahları" yaxud "gözəgörünməz sövqedici güclər" kimi təsvər olunur. Halbuki reallıqda o, bizə çox yaxın, amma hələlik qapalı bir qapının arxasındadır.
IX. Nəticə: Gözəgörünməz Amma Real Qaranlıq maddə nə insan xəyallarının oyunu, nə də sadəcə bir nəzəriyyədir. O, kainatın çoxunu təşkil edir, qalaktikaları bir yerdə saxlayır və bizim görə bilmədiklərimiz arxasında duran reallıqı təmsil edir.
Bəlkə də gözəgörünməz olan, ən güclü olandır. Elm bu qapını açmaq ücün hələ də axtarışdaydır...
Sual sizə: Sizcə, qaranlıq maddə doğrudan da mövcuddur, yoxsa bu sadəcə elmin boşluğu doldurmaq üçün yaratdığı bir fərziyyədir?
Rəyinizi paylaşın – fikirləriniz bizim üçün dəyərlidir.