I. GİRİŞ: BEZMƏK YOXSA YANMAQ?
Bəzən çox sevdiyimiz bir işi görərkən belə birdən-birə ruhdan düşürük. Gözlədiyimiz bir görüşdən qayıdarkən boşluq hiss edirik. Sevgidə, işdə, dostluqda, hətta hobbidə belə – hər şey birdən “yorucu”, “boş”, “mənasız” gəlməyə başlayır. “Niyə belə tez bezirəm?” sualı həyatın ortasında çıxan bir səssiz hayqırtıdır. Həvəsli başladığımız yol niyə bizi yarıda qoyur? Bunun adı çox zaman “duyğu tükənməsi”dir.
Duyğu tükənməsi (və ya emosional yanma) yalnız psixoloqlarla əlaqəli bir termin deyil. Bu, müasir həyatın bir çox sahəsində təkrar-təkrar yaşadığımız, amma adını qoya bilmədiyimiz bir haldır. Bəzən sevgi tükənir, bəzən məqsəd, bəzən də içimizdəki ümumiyyətlə yaşamaq istəyi.
Bu yazıda bezmək hissini, arxasında duran psixoloji və bioloji səbəbləri, duyğu tükənməsinin formalarını və həyatımıza necə təsir etdiyini müxtəlif prizmadan – sosial, akademik, ictimai və tədqiqat yönümlü olaraq təhlil edəcəyik.
II. DUYĞU TÜKƏNMƏSİ NƏDİR?
1. Tərifi
Duyğu tükənməsi – emosional, psixoloji və bəzən fiziki enerjinin tədricən azalması, ruhən və zehni olaraq “yanmış” hiss etmək halıdır. Bu hal insanın gündəlik həyat keyfiyyətinə, münasibətlərinə, məhsuldarlığına və emosional sağlamlığına ciddi şəkildə təsir göstərir.
2. Psixoloji baxımdan
Duyğu tükənməsi əsasən 3 mərhələdən ibarət olur:
-
Emosional yorğunluq – Hər şeydən bezmək, daha əvvəl sevindiyin şeylərdən zövq ala bilməmək.
-
Şəxsi uzaqlaşma – İnsanlardan uzaqlaşmaq, münasibətlərdə soyuma.
-
Effektivliyin azalması – İşdə və ya şəxsi həyatda motivasiyanın düşməsi, “özünü bacarıqsız” hiss etmək.
III. BEZMƏYİN SƏBƏBLƏRİ
1. Həyatın sürəti və informasiya yükü
Gündəlik həyat daha da sürətlənir. Biz daim yeni xəbərlər, sosial media, qlobal hadisələr və şəxsi həyatla baş-başa qalırıq. Beynimiz bu qədər informasiyanı emal etməkdə çətinlik çəkir və nəticədə zehni yorğunluq yaranır.
2. Təkrarlanan rutinin boğucu təsiri
Hər gün eyni şeyləri etmək, dəyişiklik və həyəcan hissindən məhrum qalmaq duyğusal tükənməyə səbəb olur. İnsan beyni dəyişiklik və təzə stimul axtarır – bu olmayanda isə bezmək başlayır.
3. Perfeksionizm və özünü həddindən artıq yükləmək
“Daha yaxşı olmalıyam”, “yetərli deyiləm” düşüncələri insanı daim bir təzyiq altında saxlayır. Davamlı performans təzyiqi – həm ailə, həm iş, həm cəmiyyət tərəfindən – insanın içindəki motivasiyanı yavaş-yavaş məhv edir.
4. Sosial müqayisə
Sosial mediada hər kəsin mükəmməl həyatını görə-görə, insan öz həyatından narazı olmağa başlayır. Bu narazılıq da bezginliyə və tükənməyə gətirib çıxarır.
5. Mükafat sisteminin iflası
Müasir cəmiyyətlərdə çox zaman insan verdiyi əməyi qarşılığında görə bilmir. Bu, beynin mükafat mexanizmini sıradan çıxarır və fəaliyyətlər mənasız görünməyə başlayır.
IV. AKADEMİK BAXIŞ: TƏDQİQATLAR NƏ DEYİR?
1. Herbert Freudenberger və “burnout” anlayışı
1974-cü ildə psixoloq Herbert Freudenberger “burnout” (yanma) terminini psixoloji lüğətə daxil etdi. O, bu halı xüsusilə kömək edən peşələrdə (həkim, müəllim, psixoloq və s.) müşahidə edirdi.
2. Maslach Burnout Inventory (MBI)
Psixoloq Christina Maslach duyğu tükənməsini ölçmək üçün spesifik test hazırladı. Onun işlərinə görə, bu hal iş yerindəki stresin, yüklənmənin və şəxsiyyətə uyğun olmayan mühitin nəticəsidir.
3. Tədqiqat nəticələri
Araşdırmalara görə:
-
ABŞ-da işçilərin 70%-dən çoxu zaman-zaman emosional yanma yaşayır.
-
Duyğu tükənməsi qadınlarda kişilərə nisbətən daha tez-tez müşahidə olunur.
-
2020-ci ildən sonra (pandemiya ilə birlikdə) bu hal həm də ev işlərində, ailə münasibətlərində artmağa başladı.
V. İCTİMAİ TƏSİRLƏR: CƏMİYYƏT DƏ TƏSİR EDİR
1. Ailə strukturu
Valideynlərdən gözlənilən rol modelləri, evlilikdəki rollar, qadınlardan “hər şeyə çatmaq” tələbi duyğu tükənməsini artıran səbəblərdəndir.
2. İş mühiti
Mükafat sistemlərinin ədalətsizliyi, menecer münasibətləri, korporativ stres faktoru bu problemin əsas ictimai səbəblərindəndir.
3. Sosial tənhalıq
Ətrafımızda çox insan ola bilər, amma dərin əlaqələrin olmaması – yəni emosional tənhalıq – da insanı tez bezdirə bilir.
VI. FORMALARI
1. Professional yanma
Ən çox iş yerində görünür. Müəllimlər, həkimlər, IT mütəxəssisləri və sosial işçilər arasında daha çox yayılıb.
2. Valideynlik yanması
Uşaqlara daim diqqət, məsuliyyət, qayğı – amma qarşılığında heç bir təşəkkür, dəyər hiss etməmək duyğusal yanmaya səbəb olur.
3. Münasibətlərdə tükənmə
Eyni tip münasibətlər, qarşılıqsız sevgi və ya daim enerji sərf etmə – sevgi belə zamanla yorucu görünə bilər.
4. Həyat mənasızlığı sindromu
Heç nəyə qarşı maraq duymamaq, həyatın məqsədsiz görsənməsi bu formaya aiddir. Bu hal depressiya ilə kəsişə bilər.
VII. NECƏ BAŞA DÜŞƏK Kİ, TÜKƏNMİŞİK?
-
Əvvəllər sevdiyiniz fəaliyyətlər maraqsız gəlirsə
-
Yuxudan doymuş halda belə yorğun oyanırsınızsa
-
Emosional reaksiya verməkdə çətinlik çəkirsinizsə
-
İş və sosial mühitdən uzaqlaşmaq istəyirsinizsə
-
Çox əsəbi, tez hirslənən və ya kövrələn olmusunuzsa
...bəlkə də bu, tükənmənin səssiz siqnalıdır.
VIII. ÇIXIŞ YOLLARI: ÖZÜNÜ YANDIRMADAN YAŞAMAQ
1. Sərhədlər çəkmək
Hər kəsə yox deməyi bacarmaq, istirahətə və özünə zaman ayırmaq vacibdir.
2. Təkrarlanan şeyləri dəyişmək
Rutini pozmaq – yeni hobbilər, fərqli fəaliyyətlər, təbiətdə vaxt keçirmək daxili enerjini yeniləyə bilər.
3. Psixoloji dəstək
Duyğu tükənməsi bir zəiflik deyil. Psixoloqa müraciət etmək – daxili boşluqları kəşf etmək və bərpa prosesi üçün vacibdir.
4. Sosial əlaqələri gücləndirmək
Səmimi münasibətlər, dəstəkçi dostlar və ya ailə bağları emosional enerjini bərpa edə bilər.
5. Gözləntiləri yenidən dəyərləndirmək
Həyatdan hər şey gözləmək əvəzinə, real planlar və sadə zövqlərlə yaşamaq – bezginliyi azalda bilər.
IX. NƏTİCƏ: HƏR ŞEYƏ BEZİKLƏ BAXMAQ YOX, ŞÜURLA BAXMAQ
Duyğu tükənməsi sadəcə bir emosional hal deyil. O, insanın daxili dünyasının “yetər” deməsidir. Bədən danışmasa da, ruh bizə “artıq dayansan yaxşı olar” deyir. Bu yazıda həyatımızdakı bezginliyin təkcə tənbəllik olmadığını, bunun arxasında sosial, bioloji, psixoloji və ictimai səbəblərin dayandığını gördük.
Bəzən yaşamaqdan bezirik – əslində bu, yaşamaqdan yox, yanlış yaşamaqdan bezməkdir.
X. SUAL VƏ RƏY
Oxuculara sual:
Siz hansı hallarda hər şeydən bezdiyinizi hiss edirsiniz? Sizin üçün bu bezginlik keçici olur, yoxsa həyat tərzinə çevrilir? Rəy bölməsində fikirlərinizi bölüşün.