DEPRESİYA: MÜASİR DÖVRÜN SƏSSİZ EPİDEMİYASI

GİRİŞ

Depresiya — insanın emosional vəziyyətini, düşüncə tərzini və gündəlik fəaliyyətlərini ciddi şəkildə təsir edən psixi pozuntudur. Bu, sadəcə "kefin olmaması" və ya "məyusluq" deyil, əksinə, beyindəki kimyəvi balansın pozulması nəticəsində ortaya çıxan və çox zaman tibbi müdaxilə tələb edən ciddi bir vəziyyətdir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının (DST) məlumatına görə, depresiya dünya üzrə ən geniş yayılmış psixi xəstəliklərdən biridir və təxminən 280 milyon insan bu vəziyyətdən əziyyət çəkir.

Bu məqalədə depresiyanın səbəbləri, növləri, simptomları, diaqnostikası, müalicə üsulları və qarşısının alınması yolları geniş şəkildə izah ediləcək. Məqalənin məqsədi həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində bu problemin daha yaxşı başa düşülməsi və onunla mübarizə yollarının aydınlaşdırılmasıdır.

1. DEPRESİYANIN MƏNASI VƏ TARİXİ

1.1. Depresiyanın anlayışı

"Depresiya" termini latınca "deprimere" — "aşağı basmaq" mənasını verir. Bu, insanın daxili dünyasının çökdüyünü, emosional enerjisinin tükəndiyini və həyat motivasiyasının azaldığını bildirir.

1.2. Tarixi baxış

Depresiya anlayışı qədim zamanlardan mövcuddur. Qədim yunanlar bu vəziyyəti "melanxoliya" adlandırırdı və onun səbəbini bədənin dörd əsas mayesindən biri olan qara ödün artması ilə əlaqələndirirdilər. Məşhur həkim Hipokrat belə halları təbiət hadisəsi kimi qəbul edirdi. Orta əsrlərdə depresiya çox zaman "şeytani təsir" kimi qəbul olunsa da, müasir dövrdə tibbin və psixologiyanın inkişafı ilə bu vəziyyət elmi kontekstdə izah olunmağa başlanmışdır.

2. DEPRESİYANIN ƏLAMƏTLƏRİ

Depresiya hər kəsdə fərqli formada təzahür edə bilər. Amma ümumi simptomlar aşağıdakılardır:

• Uzun müddət davam edən kədər və ümidsizlik hissi

• Marağın və zövq alma qabiliyyətinin azalması

• Yuxu pozuntuları (çox yatmaq və ya yuxusuzluq)

• Enerji çatışmazlığı, yorğunluq hissi

• Özünü dəyərsiz hiss etmə və günahkarlıq düşüncələri

• Konsentrasiya çətinliyi və qərarsızlıq

• İştahın azalması və ya artması

• Həyatdan imtina, intihar düşüncələri və ya cəhdləri

3. DEPRESİYANIN NÖVLƏRİ

3.1. Major depressiv pozuntu

Bu, ən çox yayılmış depresiya növüdür və gündəlik həyat fəaliyyətlərini ciddi şəkildə çətinləşdirir. Simptomlar iki həftədən çox davam edir və funksionallığı əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

3.2. Distimiya (xroniki depressiya)

Bu növ depresiya daha yüngül, amma uzun müddətli olur (iki il və ya daha çox). Şəxs ümumiyyətlə “həmişə məyus” hiss edir.

3.3. Bipolyar pozuntu

Əvvəllər manik-depresiv psixoz kimi tanınan bu pozuntu, yüksək enerjili "maniakal" epizodlar və dərin depressiv fazalarla xarakterizə olunur.

3.4. Postpartum depressiya

Doğuşdan sonra qadınlarda meydana gələn və ana ilə uşaq arasında bağ qurulmasını çətinləşdirən bir depressiya növüdür.

3.5. Mövsümi affektiv pozuntu

Əsasən qış aylarında günəş işığının azalması ilə əlaqədar olaraq yaranan depressiya formasıdır.

4. DEPRESİYANIN SƏBƏBLƏRİ

4.1. Bioloji faktorlar

• Beyində serotonin, dopamin və norepinefrin kimi neyrotransmitterlərin disbalansı

• Hormon pozuntuları (məsələn, tiroid problemləri)

• Genetik meyllilik: ailədə depresiyaya meylli insanlar varsa, risk artır

4.2. Psixoloji faktorlar

• Uşaqlıq travmaları

• Özünəinamın aşağı olması

• Davamlı tənqid və psixoloji zorakılıq

4.3. Sosial faktorlar

• İşsizlik

• Maddi sıxıntılar

• Sosial izolasiya

• Qohum itkisi və ya boşanma

5. DEPRESİYANIN DİAQNOSTİKASI

Depresiyanın diaqnozu adətən psixoloji qiymətləndirmə vasitəsilə qoyulur. Psixiatr və ya klinik psixoloq tərəfindən keçirilən müsahibə əsasında simptomların şiddəti və müddəti müəyyən edilir.

Bəzi hallarda fiziki səbəbləri istisna etmək üçün qan analizləri, hormon testləri və digər tibbi müayinələr də tələb oluna bilər.

6. MÜALİCƏ YOLLARI

6.1. Psixoterapiya

• Koqnitiv davranış terapiyası (CBT) – neqativ düşüncə nümunələrini dəyişdirməyə yönəlir

• Psixodinamik terapiya – uşaqlıq təcrübələrinin indiki emosional problemlərə təsirini araşdırır

• Qrup terapiyası və ailə terapiyası – sosial dəstək sistemi qurmağa kömək edir

6.2. Farmakoloji müalicə

• Antidepresanlar (SSRI, SNRI, TCA və s.)

• Həkim nəzarətində doza tənzimlənməsi mühümdür

• Təsir göstərməsi üçün 2-4 həftə tələb oluna bilər

6.3. Alternativ metodlar

• Meditasiya və yoqa

• Fəal fiziki hərəkət (idman serotonini artırır)

• Musiqi terapiyası, sənət terapiyası

6.4. Şiddətli hallarda

• Elektrokonvulsiv terapiya (EKT) – dərmanlara cavab verməyən hallarda tətbiq olunur

• Stasionar müalicə – intihar riski olduqda

7. İNTİHAR RİSKİ VƏ PREVENSİYA

Depresiya intihar riskini artıran başlıca psixi pozuntulardandır. Belə hallarda çevik tibbi yardım həyati əhəmiyyət daşıyır. Aşağıdakı əlamətlərə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır:

• Həyatın mənasız olduğunu ifadə etmək

• İntihar haqqında danışmaq

• Gözlənilmədən qiymətli əşyaları hədiyyə etmək

• Yaxınlarla vidalaşmaq

Yardım almaq zəiflik deyil, cəsarətdir.

8. DEPRESSİYADAN QORUNMA VƏ ÖNLEYİCİ TƏDBİRLƏR

• Daimi fiziki aktivlik

• Sağlam qidalanma – omeqa-3, B12 vitamini və maqneziumun rolu böyükdür

• Sosial əlaqələrin saxlanması

• Yuxu rejiminə diqqət

• Stress idarəetməsi – nəfəs məşqləri, mindfulness

9. CƏMİYYƏTİN ROLU

Cəmiyyətdə depresiyaya dair stereotiplər və stiqmalar problemin dərinləşməsinə səbəb olur. "Guya zəif insan depressiyaya düşür", "keçib gedər" kimi ifadələr əksinə, depressiyada olan insanın daha da təcrid olunmasına səbəb olur.

İctimai maarifləndirmə, məktəblərdə və iş yerlərində psixoloji dəstək xidmətləri bu problemin erkən mərhələdə aşkara çıxmasına və müalicəsinə kömək edə bilər.

NƏTİCƏ

Depresiya hər kəsin başına gələ biləcək bir haldır və vaxtında müdaxilə ilə müalicə edilə bilən bir vəziyyətdir. Bu xəstəliklə mübarizə təkcə fərdi məsuliyyət deyil, həm də cəmiyyətin və səhiyyə sisteminin üzərinə düşən bir vəzifədir. Sağlam cəmiyyət sağlam ruha sahib fərdlərlə qurulur. Özümüzə və başqalarına qarşı anlayışlı və dəstəkverici olmaq bu yolda atılacaq ən önəmli addımlardan biridir.