S – Sosial baxış
Dahilik təkcə fərdi keyfiyyət deyil, cəmiyyətlə münasibət formasıdır. Dahi insanlar çox zaman kütlənin düşündüyündən fərqli düşünür, ona görə də ilk anda ya anlaşılmır, ya da tənqid olunur. Məsələn, Qalileo öz dövründə günahkar sayılmış, Mövlana isə cəmiyyətin içində olub, ona fərqli gözlə baxmışdı. Onlar cəmiyyətə tabe olmamış, cəmiyyətə sual verə bilmişdilər.
Dahi şəxslər cəmiyyətin "normativ qəliblərini" dağıdan və düşüncəni sərhədlərindən kənara çıxaranlardır. Sosial kontekstdə onlar ya rədd edilir, ya da zamanla qəbul olunur. Bəzən isə qəbul olunmadan dünyadan köçürlər – Van Qoq kimi.
Dahilik sosial baxımdan həm də müəyyən bir dövrün ehtiyacına verilən cavabdır. Məsələn, Martin Lüter Kinqin və ya Nelson Mandelanın dahiliyi onlardan əvvəlki dövrdə yox, məhz cəmiyyətin ziddiyyətli və gərgin olduğu zamanda özünü göstərdi. Bu o deməkdir ki, dahilik öz zamanının içində doğulur, ancaq zamanından irəlidə düşünür.
Bu cür fərqlilik çox zaman ətraf mühitlə konflikt yaradır. Dahi insanlar çox zaman tənha olur, bəzən sosial təcrid yaşayır, lakin onların bu sosial tənhalığı yaradıcı partlayışlar üçün zəminə çevrilir. Bu sosial disharmoniya – cəmiyyətlə və öz içi ilə olan ziddiyyət – çox vaxt dərin ideyaların yaranmasına səbəb olur.
A – Akademik təhlil
Akademik səviyyədə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, dahiliyin psixoloji və bioloji əsasları vardır. Harvard və Stanford kimi universitetlərdə aparılan araşdırmalara görə:
-
IQ səviyyəsi 140-dan yuxarı olanların yalnız 0.25%-i həqiqətən yaradıcı nəticələr ortaya qoyur;
-
Dahilik çox zaman emosional intellekt, yaradıcılıq və iradə gücü ilə birlikdə olur;
-
Uğurlu dahi insanlar mütəmadi olaraq öz beyinlərini məşq etdirən vərdişlərə sahibdir (oxuma, yazma, musiqi, fiziki hərəkət və s.).
Tədqiqatçı Malcolm Gladwell-in "10.000 saat qaydası"na görə, istənilən sahədə ustalıq üçün ən azı 10.000 saatlıq məqsədyönlü məşq lazımdır. Bu, dahiliyin yalnız istedadla deyil, intizamla da sıx bağlı olduğunu göstərir.
Nevrologiya sahəsində aparılan araşdırmalar göstərir ki, dahi şəxslərin beynində frontal korteksin və assosiativ sahələrin daha fəal olduğu müşahidə edilir. Bu bölgələr planlaşdırma, problem həlli və yaradıcı düşüncə ilə əlaqəlidir.
Digər bir yanaşma isə Howard Gardner-in çoxlu intellekt nəzəriyyəsidir. O, qeyd edir ki, insan yalnız məntiqi və verbal intellektlə deyil, həm də musiqi, kinestetik, interpersonal və intrapersonal intellektlərlə dahi ola bilər. Bu yanaşma bizi daha inklüziv və geniş çərçivədə düşünməyə təşviq edir.
Eyni zamanda, psixoloq Csikszentmihalyi'nin "flow" (axın) anlayışına əsasən, dahi insanlar zaman və məkan hissini itirdikləri, tamamilə öz işlərinə kökləndikləri yaradıcı vəziyyətlərə daha tez və daha dərin daxil olurlar.
İ – İctimai təsir
Dahi şəxsiyyətlər təkcə özlərini ifadə etmirlər, dünyaya təsir edirlər. Onların yaratdığı ideyalar və ya əsərlər yüz illər sonra belə insan düşüncəsini dəyişə bilir.
-
Albert Eynşteyn – Nisbilik nəzəriyyəsi ilə kainatın fəlsəfəsini dəyişdi;
-
Şekspir – insan psixologiyasını ədəbi dilə çevirdi;
-
Marie Curie – elm aləmində qadınların yerini dəyişdi;
-
Gandhi – zorakılıqsız müqavimət anlayışını dünyaya tanıtdı.
Bu təsir fərqli sahələrdə olsa da, ortaq cəhət budur: dahi insan öz sahəsində köklü dəyişiklik yaradır. Bu dəyişiklik təkcə elmi və mədəni səviyyədə deyil, düşüncə modelində olur. Onlar yeni yol açır, yeni dil yaradır, yeni istiqamət göstərirlər.
Misal üçün, Steve Jobs texnologiyanı sadəcə cihaz olaraq deyil, bir həyat tərzi kimi formalaşdırdı. Onun "Apple" ideologiyası texnoloji estetikaya, minimalizmə və istifadəyə yeni yanaşma gətirdi.
İctimai təsir baxımından dahilər həm də qorxu ilə qarışıq ehtiram doğuran simvollar ola bilər. Onlar dəyişmək istəməyən sistemlərə təhdid kimi görünür. Bu səbəbdən, bəzi dahilər yaşadığı dövrdə haqsızlığa, həbsə, sürgünə məruz qalır. Amma zaman onların dediyi sözü təsdiqləyir.
T – Tədqiqat yönümlü nəticə və sual
Yuxarıda sadalanan faktlara əsasən deyə bilərik ki, dahilik genetik baza, psixoloji müqavimət, dərin maraq və yaradıcı baxışın sintezidir. Bu insanlarda:
-
travmalardan güc çıxarma bacarığı;
-
cəmiyyətin qəliblərindən kənarda düşünmək cəsarəti;
-
gündəlik, sistemli yaradıcı fəaliyyət vərdişi;
-
daxili səsə güvənmək bacarığı ortaqdır.
Dahilik təkcə nəticə deyil, həm də prosesdir. O, daxili bir axtarış, narahatlıq, daimi sualvermə halıdır. Dahi insan daim "niyə" deyə soruşar, cavab alsa belə, yeni suallar doğurar. Bu da onları öyrənməyə və yaratmağa vadar edir.
Amma hələ də cavabsız qalan bir sual var:
Sizcə, dahilik doğulurmu, yoxsa sonradan formalaşır?
Bu sual hər bir oxucunu düşünməyə vadar edir. Rəylərdə fikrinizi bildirin:
-
Öz həyatınızda dahiliyə bənzər cəhətləri kimlərdə görmüsünüz?
-
Sizcə, əzablı həyat təcrübəsi insanı dahi edirmi, yoxsa bu mifdir?
-
Dahilik sosial məsuliyyətdirmi, yoxsa şəxsi qələbə?
Dahilik bir insanın işığı deyil, insanlığın aynasıdır. Və bəlkə də bu məqaləni oxuyanlardan biri, sabahın dahi ruhudur.