Zamanla yarış: Yerin öz oxu ətrafında dönüşü yavaşlayır

Sosial aspekt: Zaman bizə yox, Yerə bağlıdır

İnsanlar hər gün saatlarla yaşasa da, az adam bilir ki, Yer kürəsinin öz oxu ətrafında dönməsi – bizim günlərimizin uzunluğunu müəyyənləşdirir. Və daha da maraqlısı: bu dönüş artıq getdikcə yavaşlayır.

Yəni, sadəcə metafora deyil – zaman doğrudan da uzanır, amma biz bunu hiss etmirik. Əslində, bu proses milyon illərlə davam edir və insanlıq tarixi üçün mikrosaniyələrlə ölçülən, amma Yer üçün əhəmiyyətli bir yavaşıma baş verir.

 Akademik aspekt: Geofizika və Yer fırlanmasının təhlili

Yerin fırlanması öz oxu ətrafında (georotasiya) və Günəş ətrafında (orbit) olmaqla iki formadadır. Bu məqalədə biz georotasiyanın yavaşımasından danışırıq.

???? Fakt: Yer hər il bir az daha yavaş dönür

• Ortalama olaraq ildə 1.7 millisaniyə qədər yavaşıma baş verir

• 100 il sonra gün 0.0017 saniyə daha uzun olur

• Bu o qədər balaca rəqəmdir ki, gündəlik həyatda hiss edilmir

• Amma uzunmüddətli təsiri böyükdür

Səbəblər:

1. Gelgit qüvvələri (Ayın təsiri) – Ay Yerə cazibə qüvvəsi ilə təsir edərək dönüşü yavaşladır

2. Atmosfer dəyişiklikləri – küləklər, təzyiq fərqləri fırlanmanı mikro səviyyədə dəyişə bilir

3. Zəlzələlər və tektonik dəyişikliklər – Yer qabığının dəyişməsi fırlanmanı təsir edə bilər

4. Buzlaqların əriməsi və kütlənin paylanması – Yerin kütlə balansı dəyişəndə dönüş sürəti də dəyişir

 İctimai aspekt: Günlər uzanır – və bunun nəticələri

Əgər Yer dönməzsə nə olar?
Bunu tədricən yox, qəfil təsəvvür etsək:

• Günlər minlərlə saata qədər uzana bilər

• Gecələr və gündüzlər tək-tək olardı

• Temperatur fərqləri məhv edici ola bilərdi

• Fırtınalar, maqnit dəyişiklikləri və atmosfer qeyri-sabitliyi

Lakin bu baş vermir – Yerin dönüşü yavaşıyır, lakin çox yavaş şəkildə.

Amma bu yavaşlama da:

• Atom saatları ilə ölçülür

• "Artıq saniyələr" (leap seconds) əlavə olunmasına səbəb olur

• Texnologiyalarda (GPS, peyklər) zaman sinxronizasiyasını çətinləşdirir

 Tədqiqat yönümlü aspekt: Maraqlı faktlar və elmi nəticələr

• 600 milyon il əvvəl bir il 420 gündən ibarət idi – amma günlər qısa idi (hər gün 21 saat)

• 100 il ərzində gün 1.7 millisaniyə uzanır – bu, 1 milyon ildə 17 saniyə deməkdir

• 1972-ci ildən bu yana dünya saatına 27 dəfə artıq saniyə əlavə olunub

• 2004-cü il Hind okeanı zəlzələsi Yerin dönüşünü mikrosaniyə ilə dəyişdi

• 2020-ci ildə Yer gözlənilmədən ən sürətli fırlanma günü yaşadı

Bu o deməkdir ki, zaman sabit deyil, Yerə bağlı olaraq dəyişkəndir.

 Tövsiyələr: Zamanın geofiziki mahiyyətini cəmiyyətə necə çatdıraq?

1. Təhsil proqramlarına “zamanın geofiziki təbiəti” mövzusu əlavə olunsun
   – Zamanın yalnız saatdan ibarət olmadığını başa salmaq

2. Atom saatları və “leap second” anlayışl+

3. arı məktəblərdə izah edilsin
   – Texnologiyada və astronomiyada nə qədər vacib olduğunu anlamaq üçün

4. Animasiyalarla zamanın dəyişkənliyini vizuallaşdırmaq
   – Şagird və tələbələr üçün aydın təsvir yaradılır

5. Media və sənədli filmlərdə bu fenomenə toxunmaq
   – Geniş auditoriyaya çatdırmaq üçün maraqlı mövzudur

6. Yer kürəsinin təbii ritmini başa düşərək ekologiyaya daha həssas yanaşmaq
   – Planetimiz təkcə fırlanmaqla qalmır, həm də dəyişir

 Son söz: Zaman axır – amma necə?

Zaman bizim ixtiramız deyil – Yer kürəsinin nəfəsidir. Onun fırlanması sürətləndikcə və ya yavaşıdıqca, biz də birgə dəyişirik. Bəlkə də biz zamanla yarışmamalı, onunla harmoniyada yaşamağı öyrənməliyik.