I. GİRİŞ: ZAMAN SAATA YOX, DAXİLƏ BAXAR
“Vaxt keçir...” – deyirik, amma bəzən onun içindən keçən bizik.
Zaman təkcə fiziki hadisə deyil. İnsan zehni üçün zaman – xatirələrin daşındığı yük, narahatlıqların yığışdığı qaranlıq, bəzən isə ümidlərin gizləndiyi sabahdır.
Zaman psixologiyası bu sualı verir:
İnsan zamanla necə münasibət qurur və zaman onu necə formalaşdırır?
Bu məqalədə keçmişə bağlanma, gələcəkdən qorxma, və “indi”ni yaşamağın gücü psixoloji və fəlsəfi dərinliklərlə izah olunacaq.
II. ZAMAN QAVRAYIŞI: SAATLAR DÜZGÜN OLSA DA, İÇDƏN QARIŞA BİLƏR
Fiziki baxımdan zaman – saat, təqvim, saniyədir.
Psixoloji baxımdan isə zaman:
-
Daxili hisslərimizlə uzanan və ya sıxılan məkandır
-
Beynin keçmiş xatirələr, gələcək proqnozlar və bu anla yaratdığı subyektiv reallıqdır
İnsan beyni “vaxt”ı saxlaya bilmir – onu təsvir edir, yaşayır, formalaşdırır.
III. KEÇMİŞİN KÖLGƏSİ – NİYƏ GEDƏN GETMİR?
1. Travmalarla zaman donur
Uşaq yaşında yaşanan psixoloji travma – şiddət, laqeydlik, rədd edilmə – beyində “zaman damgası” yaradır.
Bədən böyüyür, amma hisslər həmin anın içində ilişib qalır.
2. Nostalji – xəyali cənnət
İnsan keçmişi idealizə etməyə meyillidir. Çünki:
-
Beyin müsbət hissləri daha yaxşı saxlayır
-
Həqiqətlə üzləşməkdənsə, nostalji rahatlıq verir
3. “Kaş ki...” psixologiyası
“Kaş başqa cür danışaydım…”
“Kaş o məktubu göndərməyəydim…”
Bu “kaşlar” zehni tükəndirir və keçmişdə yaşamağa səbəb olur.
IV. KEÇMİŞİN NƏTİCƏLƏRİ
-
Münasibətlərdə etibar çətinliyi
-
Qorxu ilə qərar vermək
-
Peşmanlıqla gələcəyi inkar etmək
-
Uğursuzluq qorxusunun artması
Psixoterapiya keçmiş xatirələri dəyişmir – onların üzərində yeni mənalar yaradır.
V. GƏLƏCƏYİN NARAHATLIĞI – FİKİRLƏRİN LABİRİNTİ
1. Anksiyete və nəzarət hissi
İnsan bilinməyənə nəzarət edə bilmədikdə, beyin təhlükə siqnalı verir.
Gələcək – planlaşdırıla bilməyən, müəyyən olmayan – təhlükə mənbəyi kimi hiss olunur.
2. Qorxu ssenariləri
-
“Birdən işimi itirərəm”
-
“Birdən xəstələnərəm”
-
“Birdən tək qalaram”
Beyin təhlükənin olmadığını bilsə belə, onu hiss etdikdə real kimi yaşayır.
3. Sosial müqayisə ilə yaranan stress
İnstaqramdakı “ideal həyat” şəkilləri →
“Hamı xoşbəxtdir, yalnız mən narahatam” düşüncəsi
VI. NƏTİCƏLƏRİ
-
Yuxusuzluq
-
Konsentrasiya pozğunluğu
-
İntihar düşüncələri
-
Bədənin daimi gərginlik halı
-
Emosional tükənmə
Həqiqət: Gələcək qorxusu gələcək problemi həll etmir – bu günü məhv edir.
VII. BU GÜNÜN GÜCÜ – “İNDİ” YEGANƏ GERÇƏKDİR
1. Mindfulness nədir?
Mindfulness – anda qalmaq, duyğu və hissləri olduğu kimi qəbul etmək, mühakimə etmədən müşahidə etməkdir.
Bu yanaşma:
-
Anksiyetanı azaldır
-
Qərar vermə qabiliyyətini gücləndirir
-
Bədənlə zehni birləşdirir
2. Təbii diqqət mənbələri
-
Gəzərkən ayaqların torpağa dəyməsini hiss etmək
-
Yemək yeyərkən dadı müşahidə etmək
-
Nəfəs alarkən bədəni izləmək
3. Təcrübələr
-
“Bu anda nə hiss edirəm?”
-
“Bədənim nə deyir?”
-
“Zehnim haradadır – keçmişdə, gələcəkdə, yoxsa buradadır?”
VIII. ZAMAN İTİRİLMİR, DƏYİŞİR
1. Zaman sıxılır və ya genişlənir
-
Yeni təcrübələr zamanı genişləndirir
-
Təkrar və rutinlər zamanı sıxır
Bu səbəbdən uşaqkən yay tətili sonsuz gəlirdi – çünki hər gün yeni idi.
2. Zaman bədən yaddaşına yazılır
Tənəffüsdə gözləyən uşaq
Evə qayıtmaq istəməyən gənc
Zaman orada uzanır – çünki emosional yüklüdür.
IX. ZAMAN PSİXOLOGİYASINDA FƏRQİNLİK NÖQTƏLƏRİ
| İnsan tipi | Zaman baxışı | Xüsusiyyət |
|---|---|---|
| Keçmiş yönümlü | Xatirələrə bağlı | Nostalji, peşmanlıq |
| Gələcək yönümlü | Plan və qorxu | Anksiyete, məqsəd |
| İndi yönümlü | Anda yaşamaq | Harmoniya, balans |
Sağlam psixika: üçünü də eyni dərəcədə dərk edir, amma indi ilə yaşayar.
X. ZAMANIN SAĞALDICI GÜCÜ
-
Yaralar bir gündə bağlanmır
-
Zaman – psixoloji sağalmanın əsas faktoru
-
Lakin: zaman özü sağaltmır – doğru baxış və dərk ilə birlikdə sağaldır
Viktor Frankl deyir:
“İnsanın azadlığı – onun münasibət seçmə gücündədir. Hətta zaman qarşısında.”
XI. TƏLƏSİK ZAMANDA YAVAŞLAMAQ: NECƏ?
Rituallar yaradın:
-
Hər səhər 3 dərin nəfəs
-
Həftəlik planlaşdırma sessiyası
-
Telefonsuz “özünlə vaxt”
İncə məqamları dəyərləndirin:
-
Gözlərin rəngi
-
Çayın buxarı
-
Küləyin saçda oynayışı
Zamanın içində olmaq – həyatın içində olmaqdır.
XII. PSİXOLOJİ TAPŞIRIQLAR
Tapşırıq 1: Zaman xətti çəkin
-
Keçmiş – hansı hadisələr dominantdır?
-
Gələcək – nə gözləyirsiniz?
-
İndi – nə hiss edirsiniz?
Tapşırıq 2: Zaman məktubu yazın
-
Öz keçmişinizə məktub yazın
-
Öz gələcəyinizə məktub yazın
-
Bugünkü halınıza cavab yazın
XIII. ZAMANIN DAXİLİ YANSIMASI: BƏDƏN VƏ RUH
Keçmiş = qamət əyilir, çiyinlər düşür
Gələcək = nəfəs daralır, sinə sıxılır
İndi = duruş düzəlir, bədən sakitləşir
Beyin hansı zamandadırsa, bədən də oradadır.
XIV. ZAMANIN SOSİAL PSİXOLOGİYASI
Cəmiyyət bizə “vaxt itirirsən” deyir.
Amma bəzən “heç nə etməmək” – həyatın içində olmaqdır.
Sosial təsir:
-
Uğur = zamanla yarış
-
Mədəniyyətlərdə fərqli baxış:
-
Yaponiyada: zamana hörmət
-
Latın Amerikası: anın zövqü
-
Qərbdə: məhsuldarlıq təzyiqi
-
XV. NƏTİCƏ: ZAMAN KEÇMİR – BİZ KEÇİRİK
Keçmiş – yaddaşdır, gələcək – ehtimaldır, bu gün – gerçəklikdir.
Zamanla barışmaq – özümüzlə barışmaqdır.
İnsan zamanın içində doğulmur – öz zamanını özü yaradır.
SİZ NECƏ DÜŞÜNÜRSÜNÜZ?
-
Zaman sizin üçün nədir – düşmən, dost, yoxsa bəlkə güzgü?
-
Ən çox harada yaşayırsınız – keçmiş, gələcək, yoxsa indi?
-
Zamanı necə hiss edirsiniz – tələsik, yoxsa dərin?