SƏXSİYYƏTLƏR
Giriş
Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin və şərəfli tarixi boyunca bir çox böyük söz ustaları yetişmişdir. Bu sənətkarlar öz qələmləri ilə millətin taleyini, azadlıq uğrunda mübarizəni, xalqın sevincini və dərdini əks etdirmişlər. Bu dahilər sırasında elə bir şəxsiyyət var ki, onun adı təkcə poeziya ilə deyil, həm də mübarizə və ideya ilə bağlıdır. Bu şəxsiyyət Xəlil Rza Ulutürkdür – sözün əsl mənasında Azərbaycanın "söz qılıncı". Onun şeiri və fəaliyyəti təkcə ədəbi məkanla məhdudlaşmırdı; o, dövrünün vicdanı, mübarizə ruhunun simvolu idi.
Bu məqalədə Xəlil Rza Ulutürkün həyatı, poeziyası, ictimai-siyasi fəaliyyəti, milli azadlıq uğrunda mübarizəsi və Azərbaycan ədəbiyyatına töhfəsi geniş şəkildə təhlil olunacaq. Məqsəd, bu böyük şəxsiyyətin “söz qılıncı” kimi necə parladığını və bu gün də necə kəskin olduğunu anlamaqdır.
Xəlil Rza Ulutürkün Həyatı və Yaradıcı Yolunun Başlanğıcı
Xəlil Rza Ulutürk 1932-ci il oktyabrın 21-də Salyan rayonunda anadan olmuşdur. O, hələ uşaqlıq illərindən etibarən ədəbiyyata böyük maraq göstərmiş, orta məktəb illərində ilk şeirlərini yazmağa başlamışdı. Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Filologiya fakültəsini bitirdikdən sonra o, Azərbaycan Yazıçılar Birliyində və müxtəlif nəşriyyatlarda işləmişdir.
Onun ilk kitabı "Bir gəncin manifesti" (1957) nəşr edildikdən sonra poeziya aləmində yeni bir nəfəs kimi qarşılandı. O dövrdən başlayaraq Xəlil Rza öz poetik dilini formalaşdırmağa başladı: bu dil bəzən yumşaq və lirik, bəzən sərt və çağırış dolu idi. Ulutürk poeziyasında ənənə ilə müasirliyin, lirika ilə publisistikanın, məhəbbət ilə vətənpərvərliyin ahəngli sintezi vardı.
Söz Sənətində Döyüşçü Obrazı – Ulutürkün Poetik Xarakteri
Xəlil Rza Ulutürk sözə təkcə estetik baxımından yanaşmırdı. Onun üçün şeir – mübarizə aləti idi. Onun poeziyasında döyüşçü obrazı mərkəzdə dayanır. Bu döyüşçü qılınc çəkməzdi, odlu silaha sarılmazdı – o, sözlə vuruşardı. Xəlil Rza bu xüsusiyyəti ilə klassik aşıq sənətinin mübariz ənənəsini müasir poetik forma ilə birləşdirərək yeni bir sintez yaradırdı.
Xəlil Rza deyirdi: “Mən söz adamıyam. Sözlə savaşmaq – mənim alın yazımdır.” O, sözün gücünə inanırdı və bu güclə cəmiyyətin vicdanına təsir göstərməyə çalışırdı. Bu baxımdan o, təkcə şair deyil, həm də mənəvi müəllim idi.
Onun "Davam edir 37" adlı şeiri repressiyalara qarşı bir qışqırıq, "Vətən mənə oğul desə, nə dərdim, mamır olub qayasında bitərdim!" misrası isə vətənə sevgi fəlsəfəsinin zirvəsi kimi tarixə düşüb.
Müstəqillik və Azadlıq Ruhu – İdeoloji Qılınc Kimi Şeirlər
1980-ci illərin sonları və 1990-cı illərin əvvəllərində Xəlil Rza artıq sıradan bir şair deyildi – o, azadlıq hərəkatının ideoloqlarından biri idi. Onun poeziyası bu dövrdə daha da kəskinləşdi, publisistik ruh aldı və bir növ poetik tribunal kimi fəaliyyət göstərdi.
Şairin “Azadlıq!” nidası sadəcə poetik bir çağırış deyildi – bu, milyonlarla azərbaycanlının ürəyindən keçən fikrin sözə çevrilmiş forması idi. Onun "Aydınlıq" jurnalında yazdığı məqalələr, mitinqlərdə etdiyi çıxışlar və şeirlər milli ruhun oyanmasında mühüm rol oynadı.
O, 1990-cı il 20 Yanvar faciəsindən sonra SSRİ-nin və Moskvanın siyasətini sərt şəkildə tənqid etdi. Həmin il, bir çox millətsevər şəxs kimi, Xəlil Rza da həbs edildi. Lakin həbsxanada belə o, söz yazmağa, xalqına mənəvi dəstək verməyə davam etdi. Onun “Həbsxana gündəliyi” bu dövrün mənəvi manifesti kimi qiymətləndirilir.
Şəxsi Faciənin Ümummilli Dərdlə Vəhdəti – Tələbə Oğlu Təbrizin Şəhidliyi
Xəlil Rza Ulutürkün həyatında baş vermiş ən böyük şəxsi faciə – oğlu Təbriz Xəlilbəylinin Qarabağda şəhid olması idi. Təbriz hələ 1992-ci ildə könüllü olaraq ön cəbhəyə yollanmış, vətən uğrunda qəhrəmancasına döyüşərək şəhid olmuşdu.
Bu itki, Xəlil Rzanın həm ata, həm də vətəndaş kimi qəlbində böyük iz buraxdı. Lakin bu faciə onu sındırmadı, əksinə, onun söz qılıncını daha da itilədi. Oğlu haqqında yazdığı “Təbrizim” adlı poeması təkcə bir ata fəryadı deyil, həm də millətin şəhid övladlarına ehtiramın poetik nümunəsidir. O, oğlunun ölümünü şəxsi kədər kimi deyil, xalqının ümumi taleyinin bir hissəsi kimi təqdim edirdi.
Xəlil Rza və Milli Ruhun Dirçəlişi
1990-cı illər – Azərbaycanın ən çətin və eyni zamanda ən həlledici illəri idi. Məhz bu dövrdə Xəlil Rza sözün əsl mənasında milli ruhun simvoluna çevrildi. O, xalqın duyğularını sözə çevirən, onu istiqamətləndirən bir “poetik rəhbər” idi. Onun çıxışları və şeirləri o qədər təsirli idi ki, kütlələr ayağa qalxır, milli ideyalar ətrafında birləşirdi.
O, dilin, milli dəyərlərin qorunmasını, Qarabağın azad olunmasını, Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpasını əsas vəzifə kimi görürdü. Ulutürk üçün poeziya və mübarizə bir-birindən ayrılmaz idi. Bu baxımdan o, həm Vətənin şairi, həm də onun keşikçisi idi.
Azərbaycan Ədəbiyyatında Ulutürk İzi
Xəlil Rza Ulutürkün yaradıcılığı Azərbaycan poeziyasında həm ideoloji, həm də estetik baxımdan xüsusi yer tutur. O, ədəbiyyata yeni nəfəs, yeni forma və yeni ideyalar gətirdi. Onun poeziyasında həm klassik şeir ənənələri, həm də müasir şeirin ritmi və dinamizmi öz əksini tapmışdır.
Ulutürk poeziyasında milli ornamentlər, bədii təsvir vasitələrinin zənginliyi, metaforik güc və emosional enerji xüsusi vurğulanmalıdır. Onun dili zəngin, ifadə vasitələri iti və təsirlidir. O, Azərbaycan dilinin imkanlarını son həddə qədər istifadə edərək sözlə ovsunlamağı bacarırdı.
Əsərləri – "Davam edir 37", "Vətən mənə oğul desə", "Hara gedir bu dünya?", "Həbsxana gündəliyi", "Təbrizim", "Səni axtarıram, vətən", "Qanlı su" və digər kitabları Azərbaycan ədəbiyyatının qızıl fonduna daxildir.
Nəticə: Sözlə Savaşan Qəhrəman
Xəlil Rza Ulutürk – təkcə şair deyildi. O, bir ideya adamı, xalq tribunu, vicdanın səsi, sözün qılıncı idi. Onun yaradıcılığı və həyatı bir daha sübut edir ki, bəzən qılıncdan iti olan tək şey söz ola bilər. Bu söz – xalqın sözüdür, haqqın sözüdür, azadlığın sözüdür.
Bu gün də Xəlil Rzanın poeziyası aktuallığını itirmir. Onun azadlıq, müstəqillik, vətən sevgisi ilə yoğrulmuş misraları gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsində mühüm rol oynayır. O, bu torpağın əbədi səsi, ölməz ruhudur.
Və nəhayət, Xəlil Rzanın öz dilindən deyək:
"Sözüm Allah qədər qüdrətli olsun,
Qılınc tək çalsın ki, qalxsın başlar!
Bu sözlər onun poetik və həyat fəlsəfəsinin mahiyyətidir. O, sözlə çaldı və minlərlə könlü oyatdı.
