Uduzan şəhərlər: İqlim dəyişiklikləri ilə yox olma təhlükəsində olan metropollar

Sosial aspekt: Su qalxır, torpaq susur, insanlar isə gözləyir...

Bütün dünya iqlim dəyişikliyindən danışır. Amma iqlim dəyişikliyi sadəcə hava şəraiti deyil – bu, şəhərlərin, həyatların, tarixin və gələcəyin dəyişməsi deməkdir.
Artıq bəzi metropollar – milyonlarla insanın yaşadığı şəhərlər – dəniz səviyyəsinin qalxması, torpaq eroziyası, istilik dalğaları və sel riskləri ilə reallıqda “yoxa çıxma” təhlükəsi ilə qarşı-qarşıyadır.

Bu şəhərlər sadəcə coğrafi yox, insani və mədəni sərvətlər baxımından da uduzmaq üzrədir.

Akademik aspekt: Şəhərlər niyə yox olur və nə ilə qarşılaşırıq?

İqlim dəyişikliyinin şəhərlərə təsiri bir neçə əsas amilə bağlıdır:

1. Dəniz səviyyəsinin qalxması – Qütb buzlaqlarının əriməsi nəticəsində dənizlər sahil şəhərlərini udmağa başlayır.

2. Eroziya və torpaq itkiləri – Torpağın sürüşməsi, yağış və sel səbəbilə sabitliyin pozulması.

3. Subasmalar və daşqınlar – İqlim dəyişikliyi ilə ekstremal hava halları (sel, tufan) daha da güclənir.

4. Şirin su ehtiyatlarının azalması – Şəhərlərin içməli su ilə təminatı təhlükə altına düşür.

5. İstilik adası effekti – Böyük şəhərlərdə temperatur ətraf ərazilərdən 2-5°C daha yüksək olur.

6. Əhali axını (climate migration) – İnsanlar yaşanmaz bölgələri tərk edərək qaçmağa başlayır. Elmi araşdırmalar:

• NASA və IPCC (BMT-nin İqlim Paneli) xəbərdarlıq edir ki, 21-ci əsrin sonuna kimi dəniz səviyyəsi 1 metrdən çox qalxa bilər.

• Bu isə yüzlərlə sahilyanı şəhərin xəritədən silinməsi deməkdir.

İctimai aspekt: 10 yox olma təhlükəsi altında olan metropol

1. Jakarta, İndoneziya

• Dünyanın ən sürətlə batan şəhəri

• Hər il 10-20 sm su səviyyəsi artır

• Əhalinin yarısı artıq “su altında” yaşayır

• İndoneziya artıq paytaxtı dəyişmək qərarı verib

2. Venesiya, İtaliya

• Suyun içində doğulmuş bu şəhər suyun içində batır

• Hər il 4-6 mm dəniz qalxır

• Şəhər artıq “möhkəmləndirmə layihələri” ilə qorunmağa çalışılır (MOSE sistemi)

3. New York, ABŞ

• Manhetten bölgəsi daşqın riski altındadır

• “Sandy” qasırğası bu təhlükəni 2012-də göstərdi

• Gələcəkdə metro, enerji və kanalizasiya sistemləri su altında qala bilər

4. İskəndəriyyə, Misir

• Dəniz səviyyəsinin 0.5 m qalxması belə şəhərin 30%-ni su altında qoyacaq

• 1.5 milyondan çox insan evsiz qala bilər

• Arxeoloji və mədəni irs də ciddi təhlükə altındadır

5. Lagos, Nigeriya

• 24 milyondan çox əhalisi var

• Yağış mövsümündə daşqınlar artıq həyatın bir hissəsinə çevrilib

• Suyun qalxması ilə kəndlər yox olur, şəhər geri çəkilə bilmir

6. Tuvalu (Şəhər yox, bütün ölkə!)

• Yalnız 3 metrlik yüksəklikdə yerləşən ada dövləti

• 2050-ci ilə qədər tam su altında qalacağı proqnozlaşdırılır

• Tuvalu artıq rəqəmsal ölkəyə keçid planı hazırlayır

7. Bangkok, Tailand

• Su səviyyəsinin qalxması ilə torpaq batır

• Kanalizasiyanın çökməsi və səth sularının yüksəlməsi insanları təhlükəyə salır

• Şəhər artıq “Batmaqda olan Asiya metropolu” adlandırılır

8. Ho Chi Minh, Vyetnam

• Mekong deltasında yerləşir

• Torpağın batan hissəsi dəniz səviyyəsindən 1.5 metr aşağıdadır

• Əhali hər daşqında məcburi köç etməyə başlayır

9. Rotterdam, Hollandiya

• Dəniz səviyyəsinin 6 metr aşağısında yerləşir

• Qorunması üçün xüsusi su bəndləri və texnoloji sistemlər tikilib

• Amma artan su basqısı bu sistemləri də çətinliyə salır

10. Kolkata, Hindistan

• İqlim qaçqınlarının əsas hədəflərindən biri ola bilər

• Qəfil daşqınlar və kanalizasiya sisteminin çökməsi bu metropolu riskə atır

Tədqiqat yönümlü aspekt: Faktlar, rəqəmlər və gələcək proqnozlar

IPCC: Qlobal temperatur artımı 2°C-ni keçərsə, 2 milyard insanın yaşadığı bölgələrdə yaşamaq çətinləşəcək

•  Dəniz səviyyəsi son 100 ildə 20 sm qalxıb

•  UN-Habitat: 2050-ci ilə qədər dünya əhalisinin 70%-i şəhərlərdə yaşayacaq – bu da şəhərləri daha həssas edir

•  Miqrasiya: 2030-cu ilə qədər 250 milyona yaxın insan iqlim səbəbli köç edəcək

Bu o deməkdir ki, uduzan şəhərlər təkcə yer deyil, həm də tarix və mədəniyyətin də uduzmasıdır.

Tövsiyələr: Uduzmaq əvəzinə dözmək üçün nə etməliyik?

1. Ərazi planlaşdırması iqlim modellərinə uyğunlaşdırılmalıdır:
   – Yeni binalar təhlükəsiz zonalarda inşa edilməlidir
   – Sahilboyu infrastrukturlar gücləndirilməlidir

2. Dənizə qarşı texnoloji sistemlər qurulmalıdır:
   – Su bəndləri, selə davamlı metro sistemləri
   – Rotterdam və Tokio modelləri nümunə ola bilər

3. Şəhərlərin “yaşıl zonası” artırılmalıdır:
   – Ağaclandırma, parklar və sərinləşdirici infrastruktur

4. İqlim mühacirlərinə hüquqi status verilməlidir:
   – Qlobal miqyasda qəbul edilmiş “iqlim qaçqını” anlayışı lazımdır

5. Təhsil və maarifləndirmə vacibdir:
   – İnsanlar yaşadığı ərazinin riski haqqında məlumatlı olmalıdır

Son söz: Şəhərlər yox olur – biz nə edirik?

Uduzan şəhərlər təkcə coğrafi dəyişiklik deyil, həm də insani faciədir.
Bu şəhərlərin hər biri min illərlə mədəniyyət, xatirə, sevgi və əmək daşıyır.

Əgər biz bu gün qərar verməsək, sabah çox gec ola bilər.
Unutma: şəhərlər uduzanda, insanlıq da uduzur.