Tarixdə silinən millətlər: Niyə və necə yoxa çıxdılar?

Sosial aspekt: Bir millətin susması – tarixdən silinmək nə deməkdir?

Millət yalnız coğrafi sərhəddə deyil, dildə, yaddaşda, mədəniyyətdə, bayatıda, nağılda və yas mərasimində yaşayır. Tarixdə minlərlə xalq və millət yaranıb, amma çox azı bu günə qədər öz kimliyini, adını, ruhunu qoruyub saxlayıb. Bəziləri assimilyasiya, bəziləri mədəni soyqırımı, bəziləri isə dil və dinin itməsi ilə yoxa çıxıb.

Bu “yox olma” prosesi bəzən illərlə, bəzən isə sadəcə bir qərarla baş verib. Amma nəticə eynidir: xatırlayan qalmasa, xalq da qalmır.

 Akademik aspekt: Millətlərin yoxa çıxma səbəbləri

Linqvistlər, tarixçilər və antropoloqların fikrincə, bir xalqın tarix səhnəsindən silinməsinə səbəb olan əsas amillər bunlardır:

1. Assimilyasiya – başqa millətə qarışaraq öz kimliyini itirmək

2. Soyqırımı və müharibə – fiziki olaraq yox edilmə

3. Dil və dinin dəyişdirilməsi – mədəniyyətin qırılması

4. İqtisadi-siyasi gücsüzlük – əhalinin miqrasiyası və dağılması

5. Tarixi yazının olmaması – yaddaşsızlıq və unudulma

Bu amillər nəticəsində bəzi millətlər rəsmi adla mövcud olsalar da, kültür, dil və düşüncə baxımından artıq fərqli toplumlara çevriliblər.

 İctimai aspekt: Tarixdən silinmiş 8 millət

1. Sumerlər

• İbtidai şəhər-dövlətlər formalaşdıran ilk xalq

• Mətn yazısı (mixi xətt) onların ixtirasıdır

• Akkad və Babil mədəniyyətləri içində əriyərək yox oldular

• Dilləri artıq danışılmır, amma yazılı mənbələr var

2. Hetlər

• Kiçik Asiyada böyük imperiya yaratdılar

• Qanunları və diplomatiya sistemləri ilə tanınırdılar

• Assurların hücumu və daxili zəiflik səbəbilə dağıldılar

• Onların dili bu gün öyrənilir, amma daşıyıcısı yoxdur

3. Lidiya xalqı

• Pulun ixtirası ilə tanınır

• Qızıl və gümüşdən ilk sikkələri düzəldənlər

• Fars imperiyasına tabe oldular və dilləri zamanla yox oldu

4. Etrusklar (İtaliya)

• Roma imperiyası yaranmadan əvvəl İtaliya ərazisində idilər

• Roma mədəniyyəti onların üzərində qurulub

• Etrusk dili hələ tam oxunmayıb – bu gün artıq danışılmır

5. Maya və İnka tayfaları

• Bu xalqların böyük hissəsi ispan işğalı ilə qırıldı

• Qalanlar isə xristianlaşdırılaraq assimilyasiya olundu

• Onların dili bəzi yerlərdə qalıb, amma çox sayda tayfa tamamilə yox olub

6. Uygur imperiyası (Orta Asiya)

• Qədim türk mədəniyyətinin təməl daşı

• Çin və Moğol təzyiqləri nəticəsində parçalandı

• Bu gün Uyğurlar var, amma imperiya və orijinal dinləri itib

7. Prus xalqları (Baltik bölgəsi)

• German tayfaları ilə qarışaraq yox oldular

• Dilləri və mədəniyyətləri Almanlaşma ilə silindi

8. Açarlar (Qafqaz bölgəsi)

• Qafqazda yaşayan kiçik bir xalq

• XX əsrdə artıq öz dillərində danışan son nəsil də öldü

• Dil ölüb, xalqın varlığı kağızlarda qalıb

 Tədqiqat yönümlü aspekt: Faktlar və rəqəmlər

• YUNESKO-ya görə, son 500 ildə 250-dən çox dil və onunla birlikdə onlarla xalq yoxa çıxıb

• Dünyada 100-dən çox xalq “itmiş mədəniyyət” kimi qeydə alınıb

• Hər 2 həftədən bir bir dil yox olur, bu da onun daşıyıcısı olan xalqın son nəfəsidir

Tarixi sənədlər və arxeoloji qazıntılar bu xalqların səsiz getdiyini, amma iz buraxdığını göstərir.

 Tövsiyələr: Biz nə etməliyik ki, millətlər yox olmasın?

1. Ana dilini qorumaq və öyrətmək:
   – Hər dil bir dünyadır. O dil ölsə, o dünya da yox olur.

2. Tarixi yazmaq və arxiv saxlamaq:
   – Xalqın yaddaşı kağızda və dildə yaşamalıdır.

3. Köhnə mənbələri öyrənmək:
   – Tarixi kitablar, daş yazılar, arxeologiya ilə yox olmuş xalqların izlərini tapmaq olar.

4. Qeyri-maddi mədəni irsi sənədləşdirmək:
   – Nağıl, mahnı, adət-ənənə və folklor qeyd altına alınmalıdır.

5. Müasir texnologiyadan istifadə etmək:
   – Virtual muzeylər, mobil tətbiqlər və rəqəmsal arxivlər vasitəsilə bu mədəniyyətlər gələcək nəsillərə ötürülə bilər.

 Son söz: Silinmək yox, yaşamaq üçün yadda qalmaq lazımdır

Millətlərin yoxa çıxması sadəcə tarix deyil – bu, bir xəbərdarlıqdır. Hər unudulan xalq bizə deyir: "Unutma ki, sən də unutula bilərsən."

Mədəniyyət yaşadıqca millət də yaşayır. Hər nəsil özündən əvvəlkinin səsini eşidib gələcəyə ötürməlidir. Yoxsa, susqunluq gələcək tarix kitablarında yalnız bir sətir olacaq: “Bu xalq bir zamanlar var idi…”