Tək olan insan necə kütləyə çevrilir?
I. GİRİŞ: “MƏN” HARADA BİTİR, “BİZ” HARADA BAŞLAYIR?
İnsan öz-özlüyündə fərdidir. Amma insanlar bir yerə toplandıqda – stadionda, mitinqdə, marketdə, internetdə – fərdlər yox olur, yerini kütlə psixologiyası alır.
Sual budur: kütlə insanı necə dəyişir?
Bu məqalədə sosial psixologiyanın əsaslarını, kütlənin insan zehni və davranışına təsirini, ictimai hadisələrdə necə formalaşdığını və bu təsirin gücünü elmi və həyat nümunələri ilə araşdıracağıq.
II. SOSİAL PSİXOLOGİYA NƏDİR?
Sosial psixologiya – fərdlərin başqa insanların mövcudluğunda və ya onların təsiri altında davranışlarını, düşüncələrini və hisslərini necə dəyişdiyini öyrənən psixologiya sahəsidir.
Bu elm sahəsi suallar verir:
-
İnsanlar niyə başqalarını təqlid edir?
-
Qrup təzyiqi nə qədər güclüdür?
-
İnsan izdihamda niyə fərqli davranır?
III. KÜTLƏ DAVRANIŞI NƏDİR?
Kütlə davranışı – çoxsaylı insanların bir araya gəlib, fərdi düşüncəni arxa plana çəkərək, birlikdə hərəkət etməsi halıdır.
Xüsusiyyətləri:
-
Emosional intensivlik artır
-
Məsuliyyət hissi azalır
-
Tənqidi düşüncə zəifləyir
-
Təqlid güclənir
-
Liderlərə itaət yüksəlir
IV. TARİXİ BAXIŞ: KÜTLƏNİN ZƏKASI YOXSA QÜVVƏTİ?
Gustav Le Bon (1895) – “Kütlələr Psixologiyası”
Le Bon’a görə, kütlə irrasyonal, emosional və asanca yönləndirilən varlıqdır. İnsan tək olanda fərqli, kütlədə olanda tamamilə fərqli davranır.
Sigmund Freud
Kütlə, fərdi superego (vicdan və əxlaq) ilə deyil, id (instinkt və arzular) ilə hərəkət edir.
Philip Zimbardo – Stanford Həbsxana Eksperimenti
İnsanlar rollara bölündükdə, sadə tələbələr zalim nəzarətçilərə çevrildi. Bu göstərdi ki, sosial mühit davranışı dəyişdirir.
V. KÜTLƏ PSİXOLOGİYASININ MEXANİZMLƏRİ
1. Deindividualizasiya
– İnsan kütlənin içində şəxsiyyətini və məsuliyyətini itirir.
Nəticə: Normalda etməyəcəyi davranışı edir
2. Qrup düşüncəsi (groupthink)
– Əks fikir deməmək üçün qrupun yanlış qərarına razı olmaq
3. Təqlid və konformizm
– Başqaları necə edirsə, biz də elə edirik
4. Sosial təsdiq
– “Hamı belə edir, deməli doğrudur” – bu məntiq çox vaxt manipulyasiya yaradır
VI. SOSİAL TƏSİRİN FORMALARI
Normativ təsir
– Rədd edilməmək üçün uyğunlaşma
İnformativ təsir
– Başqalarının bildiyini düşünərək onların davranışını təkrarlamaq
Liderlik təsiri
– Qütbləşmiş fikirlər lider vasitəsilə yayılır və insanlar bu fikrə qoşulurlar
VII. HƏYATDAN MİSAL: KÜTLƏ DÜŞÜNCƏSİNİN GÜCÜ
1950-ci illərdə Solomon Asch testində, iştirakçılar açıq-aşkar yanlış cavab versələr də, qrupun dediyi ilə razılaşdılar – sadəcə təcrid olunmamaq üçün.
Nazi Almaniyasında milyonlarla insan Holokostu susaraq izlədi. Çünki:
-
Qorxu
-
Qrup təzyiqi
-
Propaganda
-
Avtoritetə itaət
VIII. SOSİAL ŞƏBƏKƏLƏRDƏ KÜTLƏ DAVRANIŞI
Bugünkü kütlə artıq stadionda yox, virtual məkandadır:
-
Trollar qrup halında insanları susdurur
-
"Trend"lər düşüncəni yönləndirir
-
Viral video və paylaşım – davranışı dəyişir
Burada “digital mob” anlayışı doğur – yəni onlayn izdihamın hücumu.
IX. SOSİAL PSİXOLOGİYA VƏ MANİPULYASİYA
Kütlə:
-
Kritik düşüncəni əvəz edir
-
Duyğu əsasında qərar verir
-
Liderə itaət prinsipinə əsaslanır
Bu səbəbdən siyasət, media, marketinq – hamısı bu psixoloji boşluqlardan istifadə edir:
-
“Sənin yerinə düşünürük” mesajı
-
“Bütün xalq belə düşünür” mesajı
X. KÜTLƏ DAVRANIŞININ TƏTBİQ SAHƏLƏRİ
1. Reklam və marketinq
– Qıtlıq effekti: “yalnız bu gün”, “ən çox satılan”
– Sosial sübut: “1 milyon insan aldı”
2. Siyasət
– Mitinqlər, şüarlar, lider kultu
– “Biz və onlar” psixologiyası
3. Ticarət və iqtisadiyyat
– İnsanların davranışı qiymət artımına səbəb olur (“panik alqı-satqı”)
4. Təhsil və motivasiya
– Sınıf içində lider şagirdlər digərlərinə təsir edir
XI. KÜTLƏ DÜŞÜNCƏSİNƏ QARŞI BİREY OLARAQ DAYANMAQ
Bunu bacarmaq üçün:
-
Tənqidi düşüncə bacarığı inkişaf etdirilməlidir
-
Fərqli fikirlərə açıq olmaq
-
Qarşısındakının deyil, öz beyninin səsinə qulaq asmaq
XII. SOSİAL TƏSİRİN POZİTİV TƏRƏFLƏRİ
Kütlə davranışı yalnız neqativ deyil:
-
Zəlzələdə insanlar bir-birinə yardım edir
-
Etirazlar sosial ədalətə yol açır
-
Onlayn kampaniyalar müsbət dəyişiklik yaradır
XIII. BİREY VƏ KÜTLƏ ARASINDAKİ SƏRHƏD HARADADIR?
Bəzən öz fikrimiz sandığımız şeylər belə kütlənin düşüncə məhsulu ola bilər. Hətta bizim səssiz qalmağımız da qrupun basqısından doğa bilər.
Sual budur:
Biz həqiqətən öz düşüncəmizi danışırıq, yoxsa başqasının “yayımını” təkrar edirik?
XIV. MƏKTƏBDƏN CƏMİYYƏTƏ – KÜTLƏLƏRİN TƏRBİYƏSİ
Uşaq bağçasından başlayaraq:
-
“Hamı eyni şeyi geyinməlidir”
-
“Sakit dur, axı hamı baxır”
-
“Qrup nə edirsə sən də et”
Bu cəmiyyət fərqli düşünəni yox, uyğunlaşanı mükafatlandırır.
XV. NƏTİCƏ: FƏRDİLİK CƏSARƏTDİR
Sosial psixologiya göstərir ki, insan çox zaman öz düşüncəsindən çox başqalarının gözləntilərini düşünür. Kütlə insanı:
-
müdafiəsiz
-
hissiyyatla hərəkət edən
-
və təkrarlayıcı varlığa çevirə bilər
Amma fərd bu təsiri tanıyıb, qarşısında öz mövqeyini qoruduqda, həm cəmiyyət, həm də insan özü dəyişə bilər.
SİZ NECƏ DÜŞÜNÜRSÜNÜZ?
-
Sonuncu dəfə nəyi başqalarının etdiyi üçün etdiniz?
-
Sosial şəbəkədə trendə qoşularkən özünüz kimi hiss edirsiniz?
-
Sizcə fərqli fikrə sahib olmaq cəsarət tələb edir?