SAGLAMLİQ
Giriş
İnsan beyninin və sinir sisteminin bəlkə də ən müəmmalı və qorxulu xəstəliklərindən biri olan skleroz, bir çox insanın gündəlik həyatını kökündən dəyişdirir. Skleroz latın dilində “bərkimə” mənasını verir və bu ad təsadüfi seçilməyib: bu xəstəlik sinir liflərini qoruyan və ötürməni təmin edən mielin örtüyünün sərtləşməsi, deformasiyası və dağılması ilə xarakterizə olunur. Bu zədə nəticəsində sinir impulslarının ötürülməsi pozulur, bu da əzələ nəzarətində, yaddaşda, hissiyyatda və digər həyati funksiyalarda ciddi problemlərə səbəb olur.
Skleroz nədir?
Skleroz bir neçə müxtəlif növdə mövcuddur. Ən geniş yayılmış növü Multipl Skleroz (MS) adlanır. Bundan əlavə Amyotrofik Lateral Skleroz (ALS), Sistemli Skleroderma (Sklerozan xəstəliklər) və Senil Skleroz (yaşla bağlı beyin bərkiməsi) kimi formaları da vardır.
Multipl skleroz (MS) zamanı orqanizmin immun sistemi öz sinir sisteminə hücum edir. Bu autoimmun reaksiya zamanı beyin və onurğa beynindəki mielin örtük zədələnir. Mielin sinir impulslarının səmərəli və sürətli şəkildə ötürülməsini təmin edir. Onun zədələnməsi isə gecikmələrə, impulsların “itkin düşməsinə” və neyroloji simptomlara səbəb olur.
Epidemiologiya və Risk Faktorları
Dünya üzrə 2,8 milyondan artıq insan MS xəstəliyindən əziyyət çəkir. Bu xəstəlik əsasən 20–40 yaşlı insanlarda aşkarlanır, qadınlarda kişilərə nisbətən iki dəfə daha çox müşahidə olunur.
Risk faktorları:
-
Genetik meyillilik
-
Şimal iqlim qurşaqlarında yaşamaq
-
D vitamini çatışmazlığı
-
Epstein-Barr virusu infeksiyası
-
Siqaret çəkmə
-
Stress və ağır emosional gərginlik
Simptomlar və Klinik Gediş
Sklerozun simptomları olduqca müxtəlif və fərdi ola bilər. Ən tipik əlamətlər aşağıdakılardır:
-
Əzələ zəifliyi və ifliclər
-
Ətraflarda keyimə, karıncalanma, hissiyyat itkisi
-
Görmə pozğunluğu (optik nevrid)
-
Gəzinti və hərəkət koordinasiyası pozğunluğu
-
İdrar və defekasiya problemləri
-
Yaddaş zəifləməsi, konsentrasiya çətinliyi
-
Xroniki yorğunluq
-
Depressiya və emosional dəyişikliklər
Sklerozun formalarından biri olan Amyotrofik Lateral Skleroz (ALS) xüsusilə ağır gedişi ilə seçilir. Bu zaman motor neyronlar zədələnir, nəticədə əzələlər tədricən zəifləyir və iflic baş verir. Xəstəlik ölümcül sayılır və əsasən tənəffüs əzələlərinin fəaliyyətinin dayanması ilə nəticələnir.
Diaqnostika
Sklerozun diaqnozu mürəkkəb və çoxmərhələlidir. Aşağıdakı üsullar geniş tətbiq olunur:
-
Maqnit-rezonans tomoqrafiyası (MRT): Beyində və onurğada zədələnmiş sahələrin görüntülənməsi.
-
Lomber ponksiya (beyin-omurilik mayesi analizi): Xüsusilə multipl skleroz üçün xarakterik olan zülalların (oligoklonal bandlar) aşkarlanması.
-
Evoked Potentials testi: Sinir yollarındakı elektrik impulsların sürətini ölçür.
-
Qan analizləri: Digər oxşar xəstəliklərin istisna edilməsi üçün.
Müalicə Yanaşmaları
Sklerozun tam müalicəsi yoxdur. Lakin müasir tibb onun gedişini yavaşlatmaq, relapsları azaltmaq və simptomları idarə etmək istiqamətində mühüm nailiyyətlər əldə edib.
1. İltihab əleyhinə və immunomodulyator dərmanlar:
-
İnterferon beta (Avonex, Rebif)
-
Glatiramer asetat (Copaxone)
-
Natalizumab
-
Fingolimod
-
Ocrelizumab
2. Simptomatik müalicə:
-
Əzələ spazmlarına qarşı dərmanlar
-
Ağrıkəsicilər və antidepressantlar
-
Fizioterapiya və reabilitasiya proqramları
-
Psixoloji dəstək
3. Alternativ yanaşmalar:
-
Vitamin D əlavələri
-
Omega-3 yağ turşuları
-
Meditasiya, yoga və stressin azaldılması
ALS və digər ağır formalar üçün isə müalicə daha çox simptomların yüngülləşdirilməsinə yönəldilir. Nəfəsalma cihazları, qidalanma dəstəyi və xüsusi reabilitasiya proqramları mühüm rol oynayır.
Sklerozla Yaşamaq – Günbəgün Mübarizə
Skleroz yalnız tibbi deyil, həm də psixoloji və sosial bir sınaqdır. Bu xəstəliklə yaşayan insanların həyat keyfiyyətini qorumaq üçün aşağıdakılar önəmlidir:
-
Mütəmadi tibbi nəzarət
-
Dəstəkləyici ailə və dost mühiti
-
Aktiv həyat tərzi və qidalanma
-
Stresslə mübarizə yollarının mənimsənilməsi
Bir çox skleroz xəstəsi işləməyə, ailə həyatına, hətta idmana davam edir. Xəstəliyi tanımaq, qəbul etmək və onunla yaşamağı öyrənmək həyatın davamı üçün əsas şərtdir.
Sosial və İctimai Təsirlər
Sklerozun yayılması və erkən yaşlarda baş verməsi onu ictimai səhiyyənin diqqət mərkəzinə çevirir. İş qabiliyyətinin itirilməsi, sosial adaptasiya problemləri, psixoloji travmalar bu xəstələrin həyatında böyük çətinliklər yaradır.
İctimai dəstək nələri əhatə etməlidir?
-
Skleroz xəstələri üçün əlçatan reabilitasiya mərkəzləri
-
Əlillik statusunun asanlıqla təyin edilməsi
-
İş yerlərində uyğunlaşma imkanlarının yaradılması
-
Maarifləndirmə kampaniyaları
Elmi Tədqiqatlar və Gələcək Ümidlər
Son illərdə sklerozun müalicəsində gen terapiyası, stem hüceyrə transferi, nanotexnologiyalar kimi innovativ yanaşmalar gündəmdədir. Xüsusilə mielin bərpasını təmin edən hüceyrə terapiyaları hələlik erkən mərhələdə olsa da, gələcək üçün böyük ümidlər verir.
Bundan əlavə, süni intellektin və böyük verilənlərin tibbi analizlərə tətbiqi ilə xəstəliyin daha erkən mərhələdə diaqnozu və fərdi müalicə proqramları mümkündür.
Nəticə
Skleroz – səssiz və amansız bir yolçudur. O, insanın bədəninə və ruhuna zərbə vurur, amma müasir tibbin imkanları, sosial dəstək və fərdi mübarizə ruhu bu xəstəliklə yaşamağa, hətta onu bir mənəvi oyanışa çevirməyə imkan verir. Sklerozla mübarizə sadəcə dərmanla deyil, təfəkkürlə, anlayışla, sevgi ilə aparılır.
