Eyni dünyada fərqli baxışlar – insan təbiətinin rəngləri
I. GİRİŞ: HƏR KƏS EYNİ OLSAYDI, DÜNYA SUSARDI
Həyatınıza baxın: bəziləri daim hərəkətdə, digərləri isə sakit və düşüncəli. Kimisi bir otağa daxil olan kimi hər kəsi danışdırır, kimisi kənarda dayanıb sadəcə müşahidə edir. Kimisi plan qurur, kimisi axına buraxır. Bu fərqlilik haradan gəlir? Niyə insanlar bir hadisəyə tam fərqli reaksiya verirlər?
Bu sualın cavabı şəxsiyyət anlayışında gizlidir.
II. ŞƏXSİYYƏT NƏDİR?
Psixologiyada şəxsiyyət (personality) — insanın düşüncə, hiss, davranış və reaksiya tərzini müəyyən edən daxili xüsusiyyətlər toplusudur. Şəxsiyyət sabitdir, lakin tamamilə dəyişməz deyil. O, genetika, mühit, tərbiyə və təcrübələrlə formalaşır.
Qısaca:
Şəxsiyyət – sənsən. Sənin dünyanı necə dərk etdiyin, hiss etdiyin və reaksiyan.
III. TARİXİ BAXIŞ: ANTİK DÖVRDƏN MODERN ELMƏ
Hipokratın 4 temperament nəzəriyyəsi:
-
Sangvinik – canlı, sosial, nikbin
-
Xolerik – enerjili, aqressiv, lider
-
Melanxolik – emosional, dərin düşüncəli
-
Flegmatik – sakit, səbirli, təmkinli
Bu nəzəriyyə qədim olsa da, müasir təsnifatların əsasını qoymuşdur.
IV. MBTI – 16 ŞƏXSİYYƏT TİPİ SİSTEMİ
Myers–Briggs Type Indicator (MBTI) – insanların məlumatı necə qəbul etdiyini, qərar verdiyini və dünyayla necə əlaqədə olduğunu göstərən məşhur modeldir. 4 əsas ox üzrə işləyir:
-
Ekstravert (E) – İntravert (I)
-
İdrak (S) – İntuitiv (N)
-
Duyğu (F) – Təhlil (T)
-
Qərarlı (J) – Elastik (P)
Bu kombinasiyalarla 16 şəxsiyyət tipi yaranır:
Məsələn: INFJ, ESTP, INTP, ESFJ və s.
Məsələn:
-
INTJ – strategiya sevən, analiz edən liderlər
-
ENFP – ilhamverici, yaradıcı, çevik
-
ISTJ – qayda-qanun sevən, məsuliyyətli
-
ESFP – enerjili, sosial, spontan
MBTI psixologiyada çox sevilir, amma bəzi alimlər onu elmi cəhətdən zəif əsaslı sayır. Buna baxmayaraq, insanların özlərini daha yaxşı tanıması üçün faydalı alətdir.
V. BEŞ BÖYÜK FAKTOR (BIG FIVE) NƏZƏRİYYƏSİ
Müasir psixologiyada ən çox qəbul edilən şəxsiyyət modelidir. Aşağıdakı 5 əsas xətt üzrə insanları qiymətləndirir:
-
Açıqfikirlilik (Openness)
-
Məsuliyyətlilik (Conscientiousness)
-
Ekstraversiya (Extraversion)
-
Razılaşma (Agreeableness)
-
Nevrotiklik (Neuroticism)
Tətbiq:
-
Yüksək nevrotiklik → emosional qeyri-sabitlik
-
Yüksək açıqfikirlilik → yaradıcı düşüncə, yeniliyə açıq olmaq
-
Yüksək məsuliyyətlilik → planlılıq və etibarlılıq
VI. EKSTRAVERT VƏ İNTRAVERT – FƏRQLİ BAXIŞLAR
Bu qarşılaşdırma şəxsiyyətin ən əsas tanıma yollarından biridir:
| Ekstravert | İntravert | |
|---|---|---|
| Enerji mənbəyi | Xarici dünya | Öz daxili dünyası |
| Ən rahat hiss etdiyi yer | İnsan içində | Tək qalanda |
| Danışma tərzi | Düşünmədən danışır | Danışmazdan əvvəl düşünür |
| Sosial ehtiyac | Yüksək | Aşağı-mülayim |
| Məşğuliyyət seçimi | Komanda işi | Fərdi iş |
Qeyd: Heç kim saf ekstravert və ya intravert deyil. Əksər insanlar ambivert – yəni hər iki xüsusiyyəti qarışıq formada daşıyır.
VII. ENNEAGRAM – 9 TİP, 9 HƏQİQƏT
Enneagram sistemi insanların motivasiya mənbəyi üzərində qurulmuş şəxsiyyət modelidir.
| Tip | Adı | Əsas qorxu | Əsas arzu |
|---|---|---|---|
| 1 | Perfeksionist | Səhv etmək | Dürüst olmaq |
| 2 | Yardımçı | Sevilməmək | Sevilmək |
| 3 | Nailiyyətçi | Dəyərsiz olmaq | Uğur qazanmaq |
| 4 | Fərqli axtaran | Adi olmaq | Özünəməxsus olmaq |
| 5 | Müşahidəçi | Aciz olmaq | Anlamaq |
| 6 | Sadiq | Təhlükəsizliksiz olmaq | Təhlükəsizliyə malik olmaq |
| 7 | Macərapərəst | Darlıq, ağrı | Azadlıq və əyləncə |
| 8 | Lider | İdarə olunmaq | Güc və müstəqillik |
| 9 | Sülhpərvər | Konflikt | Hüzur və harmoniya |
Bu model insanların niyə fərqli davrandığını və stres zamanında necə dəyişdiyini aydın şəkildə göstərir.
VIII. GENETİKA VƏ ŞƏXSİYYƏT
Genetik kodlarımız şəxsiyyətin təməlini müəyyən edir. İkizlər üzərində aparılan tədqiqatlar göstərir ki:
-
Şəxsiyyətin 40-60%-i irsiyyətlə bağlıdır.
-
Qalan hissəsi mühit və təcrübə ilə formalaşır.
IX. MÜHİTİN ROLU: BİZİ KİMLƏR FORMALAŞDIRIR?
-
Valideyn münasibətləri: Tənqidi valideyn → qeyri-inamlı şəxsiyyət
-
Məktəb: Qorxulu müəllim → utancaq davranış
-
Travmalar: Qəfil itkilər, zorakılıq → güvən problemi
-
Mədəniyyət: Açıq cəmiyyət → ifadə bacarığı güclü
X. NİYƏ FƏRQLİ REAKSİYALAR VERİRİK?
Eyni hadisəyə fərqli insanlar fərqli reaksiya verir:
-
İntrovert qorxur, susur.
-
Ekstravert danışır, açıq olur.
-
Yüksək nevrotik insan panikaya düşür.
-
Açıqfikirlilik yüksək olan insan isə bu hadisəni imkan kimi görür.
Bu reaksiya fərqliliyi həyat tərzimizi, qərarlarımızı və münasibətlərimizi müəyyən edir.
XI. MÜNASİBƏTLƏRDƏ ŞƏXSİYYƏT TİPLƏRİNİN ROLU
Sevgidə:
-
İki ekstravert əylənir, amma konfliktləşə bilər.
-
İki intravert – sakit, dərin münasibət.
-
Ekstravert + intravert – balans, amma anlaşma tələb edir.
Ailədə:
-
Uşağın şəxsiyyəti tanınmadıqda – ona “sən düz deyilsən” mesajı ötürülür.
İşdə:
-
Analitik tiplər detalları həll edir.
-
Sosial tiplər komanda qurur.
-
Lider tiplər idarə edir.
Əgər vəzifə şəxsiyyətə uyğun deyilsə – insan tez tükənir.
XII. NƏTİCƏ: FƏRQLİLİK QORXU YOX, QƏBUL GƏTİRMƏLİDİR
İnsanlar fərqlidir. Və bu fərqlilik zəiflik deyil – mədəniyyətin və həyatın zənginliyidir. Öz şəxsiyyətini tanıyan insan:
-
Daha az əziyyət çəkir.
-
Daha doğru münasibətlər qurur.
-
Özünü olduğu kimi qəbul edir və başqalarını da.
SİZ NECƏ DÜŞÜNÜRSÜNÜZ?
-
Sizcə öz şəxsiyyət tipinizi bilmək həyatınızı dəyişə bilərmi?
-
Siz hansı şəxsiyyət tipinə aidsiniz?
-
Qarşı tərəfin fərqli olmasını qəbul etmək sizə çətin gəlir?