SƏXSİYYƏTLƏR
Bir Dövrü Dəyişdirən Şəxsiyyət Sah İsmayıl Xətai, Azərbaycan və Yaxın Şərq tarixində iz qoymuş ən böyük hökmdarlardan biridir. O, Səfəvilər dövlətini quraraq bu torpaqlarda yeni bir siyasi və dini nizam yaratmış, şiə məzhəbini rəsmi din elan edərək imperiyasını möhkəmləndirmişdir. Sah İsmayıl təkcə bir döyüşçü deyil, həm də dövrünün ən güclü siyasi fiqurlarından biri olmuşdur. Bu yazıda onun həyatı, siyasi və hərbi uğurları, dini siyasəti, mədəniyyət və ədəbiyyata təsiri geniş şəkildə araşdırılacaq.
Qılıncla Yazılan Tale Sah İsmayıl 1487-ci ildə Ərdəbildə, Səfəvi şeyxlərinin ailəsində anadan olmuşdur. Onun babası Şeyx Cüneyd və atası Şeyx Heydər Səfəvi ordeninin başçıları olmuş, bu yol isə İsmayılı da böyük hədəflərə aparmışdır. Atası döyüşdə öldürüldükdən sonra, İsmayıl düşmənlərdən gizlənərək gəncliyini təhlükə altında keçirmişdir. Lakin 1499-cu ildə siyasi səhnəyə qayıtmış və böyük dövlət qurmaq üçün ilk addımlarını atmışdır. O, qısa müddətdə qızılbaş tərəfdarlarının dəstəyi ilə müxtəlif bölgələrə yürüşlər edərək qüdrətli bir lider kimi tanınmağa başlamışdır.
Döyüş Meydanında Doğulan Hökmdar 1501-ci ildə İsmayıl Təbrizi ələ keçirərək özünü şah elan etdi və Səfəvilər dövlətinin əsasını qoydu. O, qısa müddətdə Şirvanşahlar dövlətini məğlub edərək torpaqlarını öz imperiyasına qatdı. Daha sonra Ağqoyunlu dövlətinə qarşı uğurlu yürüşlər edərək regionda gücünü artırdı.
Ən mühüm döyüşlərindən biri 1514-cü ildə Osmanlı Sultanı I Səlim ilə baş verən Çaldıran döyüşü idi. Osmanlılar döyüşdə qalib gəlsələr də, Səfəvilər dövləti süquta uğramadı. Sah İsmayıl bu məğlubiyyətdən dərs alaraq dövlətin strukturunu möhkəmləndirdi, daxili islahatlara başladı və yeni müdafiə strategiyaları üzərində çalışdı.
İnancın Gücü: Səfəvilərin İdeoloji Qalası Sah İsmayılın tarixi əhəmiyyətli addımlarından biri şiə məzhəbini rəsmi dövlət dini elan etməsi idi. Bu, regionun dini və siyasi strukturunda inqilabi dəyişikliklərə səbəb oldu. O, şiə məzhəbinin yayılması üçün geniş tədbirlər gördü və dövlət aparatını bu inanca əsaslanaraq qurdu. Bununla, Səfəvilər Osmanlı imperiyası ilə uzunmüddətli məzhəbi və siyasi mübarizəyə başladı. Sah İsmayılın dini siyasəti, Azərbaycanın və İranın bu günkü mədəni-siyasi strukturunun formalaşmasında həlledici rol oynadı.
Qələmin və Qılıncın Sənəti Sah İsmayıl yalnız böyük bir sərkərdə və dövlət xadimi deyil, həm də istedadlı bir şair idi. O, "Xətai" təxəllüsü ilə şeirlər yazmış, Azərbaycan dilində gözəl qəzəllər, qoşmalar və rübailər qələmə almışdır. Onun əsərləri dövrünün ədəbi irsinə böyük töhfə vermişdir və Azərbaycan türkcəsinin ədəbiyyatda geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Sah İsmayılın poeziyası həm döyüşçü ruhunu, həm də mistik düşüncəsini əks etdirirdi. Onun şeirləri dövrün digər şairləri üçün də ilham mənbəyi olmuşdur.
Əbədiyyət Yolunda Bir İmperiya Sah İsmayılın yaratdığı Səfəvilər dövləti ondan sonra da mövcudluğunu qoruyub saxlamış və Azərbaycan tarixində dərin iz qoymuşdur. O, idarəçilik sistemini gücləndirmiş, siyasi və hərbi strategiyaları ilə imperiyasını möhkəmləndirmişdir. Səfəvilər dövründə Azərbaycan regionun ən qüdrətli dövlətlərindən biri olmuş, iqtisadi və mədəni yüksəliş dövrü keçirmişdir.
Sah İsmayılın Ölümü və Onun Son Günləri Sah İsmayıl Xətai 1524-cü ildə 37 yaşında vəfat etdi. Uzun illər boyunca yürüşlər, müharibələr və dövlətin qurulması prosesində daim mübarizə aparan İsmayıl, Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra psixoloji və fiziki cəhətdən zəifləmişdi. Döyüş meydanında əzəmətli bir hökmdar kimi tanınmasına baxmayaraq, son illərində səhhətində ciddi problemlər yaranmışdı.
Onun ölümü Səfəvi dövlətində yeni bir mərhələnin başlanğıcı oldu. Taxta onun oğlu I Təhmasib çıxdı və Səfəvilər imperiyasını davam etdirdi. Sah İsmayılın ölümü ilə bir dövr bağlandı, lakin onun qoyduğu irs Səfəvilər dövlətinin və Azərbaycan tarixinin ayrılmaz hissəsinə çevrildi. O, yalnız bir hökmdar kimi deyil, həm də böyük bir mədəniyyət xadimi kimi xatırlanır.
Zamanın Tozunda Yaşayan Əfsanə Sah İsmayıl Xətai yalnız bir hökmdar deyil, həm də bir ideoloq, şair və mədəniyyət xadimi kimi əbədi qalacaq. Onun qurduğu dövlət, həyata keçirdiyi dini və siyasi islahatlar, ədəbiyyata verdiyi töhfələr bu gün də dəyərini qoruyur. O, qılınc və qələmin gücünü birləşdirərək xalqını birləşdirdi və milli kimliyi möhkəmləndirdi. Azərbaycan xalqı üçün o, yalnız bir hökmdar deyil, həm də milli irsin ayrılmaz hissəsidir. Onun adı tarix kitablarının səhifələrində deyil, xalqın yaddaşında və qəlbində yaşayır. İsmayılın irsi bu gün də möhkəm dayanır, çünki o, bir millətin qurucusu və əbədi simvoludur.
Xətainin Kəlamı Dünya mənim, dünya sənin, dünya heç kimin, Nə gedən var, nə qalacaq, dünya fanidir.
