Gözəllik anlayışı zaman və məkana görə dəyişsə də, hər bir xalqın estetik dəyərlərində onun mədəniyyəti, dünyagörüşü və inancı əks olunur. Qədim türklər və Azərbaycan xalqı tarix boyu gözəlliyi yalnız xarici görkəm kimi deyil, həm də mənəvi zənginlik və ruhani harmoniya ilə birləşdirilmiş dəyər kimi dəyərləndirmişlər. Bu yazıda qədim dövrlərdən başlayaraq, türklərdə və azərbaycanlılarda gözəlliklə bağlı inanclar, rituallar, simvollar və həyat tərzi aspektlərini 3000 sözlük genişlikdə araşdıracağıq.
1. Gözəllik və Tanrıya Bağlılıq: Daxildən Doğulan Estetika
Qədim türklərin dünyagörüşündə gözəllik Tanrıya yaxınlıq və daxili təmizliklə birbaşa əlaqələndirilirdi. İnsan bədəni Tanrının verdiyi əmanət sayılır və ona hörmətlə yanaşmaq borc bilinirdi.
-
Daxili saf niyyət və dürüstlük, xarici gözəllikdən daha yüksək dəyər sayılırdı;
-
Gözəl görünüş – ahəngdar, təmiz və təbii olmaq demək idi;
-
Gözəl qadın yalnız zahiri deyil, həm də ağıllı, təmkinli, ailəsinə bağlı və müdrik sayılırdı.
2. Qadın Gözəlliyinin Simvolları
Qədim türk və Azərbaycan mədəniyyətində qadın gözəlliyi çoxsaylı simvol və obrazlarla ifadə olunurdu. Bu simvollar həm estetik, həm də mifik mənalar daşıyırdı.
-
Saç – qadınlığın, gücün və bərəkətin simvolu. Ucadan hörülmüş, uzun və tərtəmiz saçlar gözəllik əlaməti idi;
-
Qaş və göz – qara və dolğun qaşlar, kəsmə gözlər qadın cazibəsinin əsas göstəricilərindən biri idi;
-
Əllər və barmaqlar – incə və uzun barmaqlar, xınalı əllər gözəlliyin ayrılmaz hissəsi sayılırdı;
-
Dəri rəngi – təmiz, parlaq və sızanaqsız dəri gözəlliyin simvolu kimi qəbul olunurdu.
3. Gözəllik və Sağlamlıq: Bitkilərlə Bədənə Qulluq
Gözəllik anlayışı qədim türklərdə həm də təbii sağlamlıq və həyat tərzi ilə birləşirdi. Onlar bitki əsaslı vasitələrlə dərilərinə və saçlarına qulluq edirdilər.
-
Zeytun yağı, kəhrəba və ardıc yağı – dərini yumşaltmaq və parlatmaq üçün istifadə olunurdu;
-
Qatıq və gil – üz maskası kimi tətbiq olunurdu;
-
Xına – təkcə saçlara deyil, əllərə və ayaqlara da tətbiq edilirdi – həm estetik, həm də ruhi təmizlənmə üçün;
-
Ətirli otlar (reyhan, nanə, gül) ilə hamam və bədən qulluq mərasimləri keçirilirdi.
4. Saç və Geyim: Zərifliyin İfadəsi
Qadın saçının hörülmə tərzi, baş örtüyü və geyim gözəlliyin sosial mesajı idi.
-
Qızların saçları adətən iki və ya üç hörük şəklində hörülürdü – bu, həm nizam, həm də saf niyyət simvolu idi;
-
Kəlağayı və baş örtüyü qadının statusunu göstərirdi – zərif və təmiz saxlanması estetik mədəniyyətin hissəsi idi;
-
Kəmər və təlismatik zinətlər qadın bədənini bəzəyir, eyni zamanda qoruyucu güc daşıyırdı;
-
Geyimlər bəzən tikiş naxışları ilə bəzədilərdi – hər naxış bir simvolik mənaya malik idi (bərəkət, qorunma, sevgi və s.).
5. Hamam və Təmizlik Mədəniyyəti
Təmizlik və gözəllik ayrılmaz şəkildə birləşirdi. Qədim türklərdə və Azərbaycan cəmiyyətində hamam mədəniyyəti xüsusi yer tuturdu.
-
Qadınlar həftəlik və ya mərasimlər öncəsi kütləvi hamam günləri keçirirdilər;
-
Dəri üçün gil vannaları, ətirli sular, sabun bitkiləri (sabunotu) istifadə olunurdu;
-
Hamam həm də qadınlar üçün psixoloji rahatlama və sosiallaşma məkanı idi;
-
Saçlar hamam sonrası müxtəlif bitki yağları ilə bəslənirdi.
6. Ruhani Gözəllik və Tanrısal Təmizlik
Gözəllik anlayışı yalnız zahiri forma ilə məhdudlaşmırdı. Qədim türklərdə gözəllik ruhani paklıq və mənəvi harmoniya ilə sıx bağlı idi.
-
İnsanın niyyəti, danışıq tərzi və davranışı – onun gözəlliyinin əsas göstəricisi idi;
-
Qadının sakit danışması, hörmətlə davranması, ailəyə və qonaqlara münasibəti də gözəllik əlaməti sayılırdı;
-
İnanclara görə Tanrılar gözəl niyyətli insanlara bərəkət və cazibə bəxş edirdi.
7. Ənənəvi Gözəllik Ritualları
Ənənəvi gözəllik ritualları xüsusi mərasimlərdə və həyatın dönüş anlarında (toy, nişan, doğum, Novruz) tətbiq olunurdu.
-
Toydan əvvəl xına mərasimi – həm estetik, həm qoruyucu mənaya malik idi;
-
Qızlar üçün saçı hörmək – analar tərəfindən edilən simvolik gözəllik aktı;
-
Güzgü qarşısında dua etmək – daxili və zahiri bərabər saxlamaq üçün;
-
Gəlin makiyajı və geyimi – qızın gözəlliyinin zirvəyə çatdığı an kimi qəbul olunurdu.
8. Gözəlliklə Bağlı İnanclar və Ayinlər
Qədim türk və Azərbaycan inanclarında gözəllik qorunmalı və hörmətlə yanaşılmalı bir dəyər idi.
-
Göz dəyməsi qorxusu ilə gözəl uşaqlara və qadınlara muncuq, təlismat taxılırdı;
-
Əyri baxışdan qorunmaq üçün duzla təmizləmə, gül suyu ilə yuyulma kimi rituallar vardı;
-
Gözəl görünənlərin nazardan qorunması üçün duaya və təmiz niyyətlərə üstünlük verilirdi.
9. Nəsildən-Nəslə Keçən Gözəllik Sirrləri
Analar qızlarına gözəllik rituallarını yalnız tətbiq etməyi deyil, həm də onun fəlsəfəsini öyrədirdilər.
-
"Dəri gözəlliyi qəlbin aynasıdır" kimi ata sözləri;
-
"Gözəl ol, amma gözlə danış" prinsipi;
-
Qadınlar qızlarına yalnız gözəl görünməyi deyil, gözəl davranmağı da aşılayırdılar.
10. Bu Günə Daşıdığımız Gözəllik İrsimiz
Bu gün də Azərbaycanda gözəllik anlayışı qədim köklərdən qidalanır:
-
Hələ də xına, gil, təbii yağlar istifadə olunur;
-
Toy və nişan ritualları simvolik olaraq qədim gözəllik rituallarını təkrarlayır;
-
Kəlağayı, muncuq, milli geyimlər gözəlliyin etnik simvolları kimi qorunur.
Nəticə
Qədim türklər və azərbaycanlılar üçün gözəllik təkcə bədənə deyil, ruha, davranışa, düşüncəyə və ailə münasibətlərinə bağlı bir dəyər idi. Təmizlik, təbiilik, ahəng, sevgi və hörmət gözəlliyin əsas elementləri sayılırdı. Bu anlayış bu gün də mədəniyyətimizdə yaşayır və nəsillər arasında körpü rolunu oynayır. Qadın gözəlliyi, onun zərif ruhunun, həyat fəlsəfəsinin və milli kimliyinin birgə təzahürüdür.