Qadağan edilmiş şəhərlər: Dünyanın xəritədə görünməyən yerləri

Sosial aspekt: Görünməyən şəhərlərin görünməyən həyatı

İnsanlar tarix boyu hər zaman şəhərlərdə yaşamış, orada cəmiyyətlər qurmuş, iqtisadi, sosial və mədəni inkişaflara nail olmuşlar. Amma dünyanın bəzi guşələrində şəhərlər var ki, nə xəritələrdə yer alır, nə də ictimaiyyət bu şəhərlərə sərbəst daxil ola bilir.

Bu “qadağan edilmiş şəhərlər” bəzən hərbi-strateji əhəmiyyətə, bəzən də gizli tədqiqatlara görə ictimaiyyətə bağlanır. Burada yaşayan insanlar xarici dünya ilə əlaqəni minimuma endirir, onların həyatları isə daim nəzarət altında olur.

Bu şəhərlərdə doğulmaq bir ömürlük izolyasiya deməkdir. Nə turist, nə jurnalist, nə də adi vətəndaş bu şəhərlərə daxil ola bilmir. Bu səbəbdən bu şəhərlərin insanları bir növ "gizli həyat" yaşayır.

Akademik aspekt: Qadağan edilmiş şəhərlərin tarixi və təsnifatı

Bu tip şəhərlərin konsepsiyası xüsusilə soyuq müharibə dövründə geniş yayılıb. Sovet İttifaqı, ABŞ və Çin kimi ölkələr strateji tədqiqatlar, nüvə sınaqları və silah istehsalı üçün müəyyən bölgələri tamamilə bağlayıblar.

Bu şəhərlərə adətən “closed cities” (bağlı şəhərlər) və ya rus dilində "Закрытые города" deyilir.

Bu şəhərlərin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

• Xəritələrdə olmaması və ya yanlış göstərilməsi

• Daxilə girişin ancaq xüsusi icazə ilə mümkün olması

• Xarici vətəndaşlar üçün tam qapalı olması

• Burada yaşayanlar üçün daimi dövlət nəzarəti və susqunluq

Bu şəhərlərdən ən məşhurları:

• Zheleznogorsk (Rusiya)

• Oak Ridge (ABŞ)

• Kantubek (Aral dənizi adasında, Özbəkistan/Kazaxıstan)

• Dikson (Arktikadakı rus şəhəri)

• Noşahr (İran – şayiələrə görə qapalı nüvə tədqiqatları aparılır)

İctimai aspekt: Real insanlar, real sirrlər

1. Zheleznogorsk – Raketlər şəhəri (Rusiya)

Sibirdə yerləşən bu şəhər uzun illər xəritələrdə “Sadovaya” kimi kod adı ilə tanınıb. Burada nüvə silahlarının istehsalı və kosmos texnologiyaları inkişaf etdirilib. Şəhərə giriş yalnız xüsusi vəsiqə ilə mümkündür.

2. Oak Ridge – Manhetten layihəsinin mərkəzi (ABŞ)

ABŞ-ın Tennessi ştatında yerləşən bu şəhər Manhetten layihəsi çərçivəsində yaradılıb. Əhalinin çoxu özlərinin atom bombası üzərində işlədiklərindən xəbərsiz idi. Hazırda şəhər açıq olsa da, bəzi zonaları hələ də qapalıdır.

3. North Brother Island (ABŞ)

Nyu-Yorkda yerləşən bu ada əvvəllər karantin mərkəzi idi. “Typhoid Mary” adlı tarixin ən məşhur xəstə daşıyıcısı burada saxlanılıb. Ada hazırda tamamilə bağlıdır və yalnız dövlət icazəsi ilə tədqiq olunur.

4. Pripiyat (Ukrayna)

Çernobıl qəzasından sonra tamamilə boşaldılan bu şəhər “qadağan zona” elan edilib. Buranın radiasiya səviyyəsi yüksək olduğuna görə daimi yaşayış qadağandır.

5. Kantubek – bioloji kabus şəhəri

Aral dənizindəki Vozrojdeniya adasında yerləşən bu şəhər bioloji silahların sınaq poliqonu idi. Sovet dövründə burada vəba, taun, sibir xorası kimi xəstəliklər üzərində sınaqlar aparılıb. 2002-ci ildən tamamilə tərk edilib və indi radiasiya və biotəhlükə zonasıdır.

Tədqiqat yönümlü aspekt: Statistika və araşdırmalar

• Rusiya ərazisində 50-dən çox qapalı şəhər mövcuddur – bunların çoxunun adı hələ də gizlidir.

• ABŞ-da ən azı 3 rəsmi qapalı şəhər və onlarca hərbi baza ətrafında gizli məskunlaşma zonası var.

• Çin Xalq Respublikası, Tibet və Uyğur bölgələrində bəzi şəhərləri faktiki olaraq qapalı zona kimi saxlayır.

• Bəzi hesabatlara görə, bu cür şəhərlərdə yaşayan insanların sayı dünya üzrə 2 milyondan çoxdur.

Bu şəhərlər çox zaman elmi və texnoloji sıçrayışların da mərkəzi olur. Məsələn, Oak Ridge şəhərində hazırlanmış uran parçalanması texnologiyası bütün atom enerjisi sənayesinin əsasını təşkil edir.

Maraqlı faktlar:

• Zheleznogorsk şəhərinin adı Sovet dövründə məktublarda belə yazılmazdı. Onun yerinə “Krasnoyarsk-26” kodu istifadə olunurdu.

• Oak Ridge şəhərinin işçilərinə hətta öz işlərinin təyinatı barədə danışmaq qadağan idi – onlar "vida məktubu" yazıb içini möhürləyərək rəhbərliyə təhvil verirdilər.

• Çin Tibetdəki Lhasa şəhərinə girişdə turistlər üçün xüsusi nəzarət sistemləri tətbiq edir.

• Şimali Koreyanın Pyongyang şəhəri də faktiki olaraq yarı qapalı sistemlə işləyir – vətəndaşlar istədikləri yerə köçə bilmir, xaricilərlə əlaqə qadağandır.

Nəticə və tövsiyələr: Şəffaflıq və insan hüquqları arasında balans

Bu tip şəhərlərin mövcudluğu bir tərəfdən elmi və hərbi təhlükəsizlik məqsədi daşısa da, digər tərəfdən insan hüquqları, şəffaflıq və informasiya azadlığı baxımından ciddi suallar doğurur.

Şəxsi həyatın gizliliyi və dövlət təhlükəsizliyi arasında balans tapmaq müasir dövrün ən böyük çağırışlarındandır. Əgər bu şəhərlər hər hansı insani fəlakətin təməlində dayanırsa (məsələn, bioloji silahlar), bu zaman dünyanın hüquqi orqanları bu prosesləri izləməlidir.

Tövsiyələr:

1. Beynəlxalq monitorinq mexanizmləri gücləndirilməlidir

2. Qadağan edilmiş şəhərlərdə yaşayan insanlar üçün hüquq müdafiə sistemləri qurulmalıdır

3. Açıq elmi məlumatlara çıxış təmin olunmalıdır

4. Tarixi olaraq bağlı olmuş şəhərlərdə tədqiqat və sənədli filmlər dəstəklənməlidir

Son söz:

Dünyanın bəzi yerləri görünməzdir, amma onların varlığı realdır. Qadağan edilmiş şəhərlər dünyanın qaranlıq aynalarıdır – orada tarix, elm, qorxu və sirr iç-içədir. Bu şəhərləri anlamaq, dünyanın görünməyən tərəfini tanımaqdır.