S – Sosial baxış: Bir xalqın yaddaşı və müqəddəslik axtarışı
Naxçıvan adını eşidən hər bir azərbaycanlının beynində təbii gözəlliklər, qədim tarix, muxtar vilayət, sərhəd torpağı ilə bağlı assosiasiyalar yaranır. Ancaq bu torpağın üzərində daha dərin, daha mistik bir damğa var: İkinci Yerusəlim.
Bu termin təkcə bənzətmə deyil, həm də tarixin, inancın və insan yaddaşının kəsişmə nöqtəsidir. Naxçıvan təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Qafqazın və Orta Şərqin dini və mədəni mirasında xüsusi yer tutur. Minilliklər boyu burada yaşayan xalqların, peyğəmbərlərin, alimlərin və şairlərin izi bu torpağın daşlarında, məscidlərində, türbələrində, kilsələrində yaşayır.
İnsanlar Naxçıvanı niyə müqəddəsləşdirir?
Bu sual cavab tələb edir. Naxçıvanın müqəddəslik statusu sadəcə təsadüf deyil – bu, həm tarixi faktlarla, həm də mifik düşüncə ilə yoğrulmuş bir reallıqdır.
A – Akademik təhlil: Tarixdə, mədəniyyətdə və inancda Naxçıvan
1. Nuh Peyğəmbərin ayaq izi
Ən məşhur inanca görə, Naxçıvan adı “Nuhçu-van” – “Nuhun ayaq basdığı yer” anlamını verir. Bu versiya əsrlərlə xalq yaddaşında yaşayıb. Əsas dəlillər bunlardır:
-
Nuh Peyğəmbərin türbəsi Naxçıvanda yerləşir və yerli əhali buranı müqəddəs ziyarətgah hesab edir.
-
Tarixi mənbələr, xüsusən də ərəb və fars coğrafiyaşünaslarının yazılarında Nuhun tufandan sonra ilk məskunlaşma yerinin “Naxçıban” olduğu qeyd olunur.
-
Naxçıvan ərazisindəki “Gəmiqaya” rəsmləri, tufan sonrası həyatın başlanğıcı kimi simvolizə edilir.
Bu xüsusiyyətlər Naxçıvanı Yerusəlimlə müqayisə etməyə əsas verir. Necə ki, Yerusəlim İsa ilə, Musa ilə bağlanır, Naxçıvan da Nuhla bağlanır – yəni mənəvi bəşəriyyətin bərpasının başlanğıcı.
2. Dini müxtəliflik və tolerantlıq
Naxçıvan əsrlərlə müxtəlif dini konfessiyaların dinc yaşadığı bir bölgə olub. Burada həm islam, həm xristianlıq, həm də zərdüştilik izləri aşkar edilib:
-
Əshabi-Kəhf mağarası – Quranın məşhur surəsində adı çəkilən gənclərin məskəni kimi Naxçıvan ərazisindəki mağaranın olduğu iddia edilir.
-
Qədim alban kilsələri – Orta əsrlərə aid bu kilsələr Naxçıvanın xristian irsini sübut edir.
-
Zərdüşt abidələri və atəşgahlar – Naxçıvanda qədim zamanlarda atəşpərəstliyin izləri var.
Bu dini müxtəliflik və mənəvi zənginlik Yerusəlimin dini simvollarına bənzədilir.
3. Şərq və Qərbin kəsişdiyi yer
Tarixi ipək yollarının keçdiyi ərazilərdən biri kimi Naxçıvan mədəniyyətlərin görüş nöqtəsi olub. Ticarət karvanları, səyyahlar, alimlər burada dayanıb və iz buraxıblar. Bu, Yerusəlimin də əsas xüsusiyyətlərindən biridir – qovuşma, qarşılaşma və münaqişə məkanı.
İ – İctimai təəssüratlar və əfsanəvi yanaşmalar
1. “İkinci Yerusəlim” adlandırılması haradan qaynaqlanır?
Bu termin ilk dəfə elmi və publisistik ədəbiyyatda 20-ci əsrin ortalarında rast gəlinir. Əsas səbəblər:
-
Peyğəmbərlə bağlılığın olması;
-
Fərqli dini abidələrin birgə mövcudluğu;
-
Ziyarətgahların çoxluğu (türbələr, ocaqlar, pirlər);
-
İctimai şüurda bu torpağın “müqəddəslik aurası” yaratması.
Yeruşəlimdə olduğu kimi, Naxçıvanda da müqəddəsliyi sükutdan hiss edirsən. Burada hər daşın, hər yolun bir duası var.
2. Yerli əhali bu adı necə qarşılayır?
Yerli əhali üçün bu ad həm qürurverici, həm də məsuliyyətlidir. Onlar Naxçıvanın:
-
Ənənələrinin,
-
Qayda-qanunlarının,
-
Təmizliyinin və dini inancının
bu müqayisəyə uyğun olduğunu düşünürlər.
T – Təhlil və təklif: Bu müqayisə nə üçün önəmlidir?
1. İkinci Yerusəlim adı sadəcə bənzətmə deyil
Bu adın arxasında böyük mədəni, dini və psixoloji dərinlik var. Bu ad:
-
İnancın birləşdirici gücünü təcəssüm etdirir;
-
Milli kimliyi və dini dəyərləri daha güclü göstərir;
-
Turizm və diplomatiya baxımından Naxçıvanın əhəmiyyətini artırır.
2. Praktik təkliflər
-
Ziyarət turizmi marşrutları hazırlanmalı, Nuh türbəsi və Əshabi-Kəhf ərazisi UNESCO statusu almalıdır.
-
Naxçıvan – Yerusəlim analitik simpoziumları təşkil olunmalıdır.
-
Virtual Naxçıvan Muzeyi yaradılaraq, bu müqayisə rəqəmsal şəkildə təqdim olunmalıdır.
Əlavə tarixi qeydlər
Qədim yəhudi izləri varmı?
Bəzi araşdırmalara görə, qədim zamanlarda Naxçıvan ərazisində yəhudi tacir və alimləri məskunlaşıb. Ərəb coğrafiyaçılar bu ərazidə “kitab əhli” qruplarından bəhs edir. Yəni “İkinci Yerusəlim” anlayışı yalnız simvolik yox, bəlkə də real dini-ərazi tarazlığı daşıyır.
Oxucuya sual – Zəngin tarixə bir sənin də baxışın
Səncə Naxçıvan bu müqəddəslik yükünü daşıya bilir?
Bəlkə sən də bu torpaqda elə bir məkan görmüsən ki, səssiz şəkildə danışır?
Düşüncəni paylaş – hər söz tarixə işıq salır.